Η Υλιστική αντίληψη της Κοινωνίας – Επίλογος
Λαός και ηγέτες – Ο ρόλος των προσωπικοτήτων
Συνέχεια από το 1ο Μέρος
Ο μαρξισμός έλυσε το βασικό πρόβλημα της κοινωνικής φιλοσοφίας, τη σχέση ανάμεσα στο «κοινωνικό είναι» και την «κοινωνική συνείδηση», διατύπωσε τη θέση πως:
«Δεν είναι η συνείδηση των ανθρώπων που καθορίζει το είναι τους, αντιθέτως το κοινωνικό είναι τους καθορίζει τη συνείδησή τους».
Αυτό σημαίνει πως το κοινωνικό είναι αποτελεί το πρωτεύον στοιχείο κι η κοινωνική συνείδηση το δευτερεύον, και πως το κλειδί για την εξήγηση της συγκρότησης, αλλαγής κι ανάπτυξης της κοινωνίας
δεν πρέπει να το αναζητάμε στη συνείδηση, στις φιλοσοφικές, πολιτικές, θρησκευτικές κλπ. ιδέες κι απόψεις των ανθρώπων, αλλά στο κοινωνικό τους είναι, στις συνθήκες της υλικής ζωής τους.
Αυτή αποτελεί βασική αρχή, θεμελιώδες αξίωμα της κοινωνικής υλιστικής αντίληψης.
Το κοινωνικό είναι των ανθρώπων, είναι το σύνολο των υλικών συνθηκών διαβίωσης και πριν απ’ όλα η κοινωνική παραγωγή των υλικών και πνευματικών αγαθών κι οι σχέσεις που διαμορφώνονται ανάμεσα στους ανθρώπους στη διαδικασία της παραγωγής.
Στο βιβλίο του «Κριτική της πολιτικής οικονομίας» ο Μαρξ γράφει:
«Στην κοινωνική παραγωγή της ζωής τους οι άνθρωποι έρχονται σε καθορισμένες, αναγκαίες, ανεξάρτητες από τη θέλησή τους, σχέσεις παραγωγής που αντιστοιχούν σε μια ορισμένη βαθμίδα ανάπτυξης των υλικών παραγωγικών τους δυνάμεων».
Το σύνολο των παραγωγικών δυνάμεων και των παραγωγικών σχέσεων, στη διαλεκτική τους ενότητα και αλληλεξάρτηση, αποτελούν τον τρόπο παραγωγής.
Η παραγωγή κι η αναπαραγωγή των υλικών αγαθών αποτελούν τη ζωτική βάση της κοινωνίας, χωρίς αυτές δεν είναι δυνατόν να υπάρχει κοινωνική ζωή κι ανάπτυξη.
Τα διάφορα στάδια ανάπτυξης της κοινωνίας δε διαφέρουν, κατά πρώτο λόγο, από το τι παράγουν οι άνθρωποι αλλά από τον τρόπο που παράγουν, δηλαδή με τις παραγωγικές δυνάμεις και σε τι πλαίσιο παραγωγικών σχέσεων.
Ο τρόπος παραγωγής της υλικής ζωής καθορίζει, σε τελευταία ανάλυση, την κοινωνική, πολιτική, πνευματική πορεία. Η πνευματική ζωή είναι αντανάκλαση της υλικής ζωής.
Σκεφτόμαστε όπως ζούμε, δε ζούμε όπως σκεφτόμαστε
Όταν ο μαρξισμός δηλώνει ότι η πνευματική ζωή είναι το δευτερεύον, είναι αντανάκλαση του κοινωνικού είναι, εξηγεί την προέλευση και την ανάπτυξη της πνευματικής ζωής της κοινωνίας κι όχι το ρόλο της.
Ο μαρξισμός δεν καταλήγει στον οικονομισμό, δεν απολυτοποιεί το ρόλο του οικονομικού παράγοντα, δεν υποτιμά, δε μειώνει, το ρόλο της συνείδησης, των ιδεών, της επιστήμης, της τέχνης κ.ά.
Το ρόλο των ιδεών ο Μαρξ τον θεωρούσε σημαντικό:
«Οι ιδέες γίνονται υλική δύναμη όταν καταχτήσουν τις μάζες».
Συνεπώς, αλλαγή, πρόοδος, ανάπτυξη της κοινωνίας σημαίνει, πρωτίστως, ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, κατάργηση των παλιών παραγωγικών σχέσεων, αντικατάσταση αυτών με νέες, ανώτερες, δηλαδή αντικατάσταση του παλιού τρόπου παραγωγής με έναν νέο, ανώτερο.
Στη βάση αυτής της διαδικασίας βρίσκεται ο αντικειμενικός νόμος που εκφράζει την αναγκαιότητα αντιστοιχίας των παραγωγικών σχέσεων με το χαρακτήρα και το επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων.
Η αναγκαιότητα αυτή εμφανίζεται όταν οι παραγωγικές σχέσεις μείνουν πίσω και μετατραπούν σε φρένο για την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων.
Η αναντιστοιχία εμφανίζεται, γιατί οι παραγωγικές δυνάμεις σαν τον κύριο και πιο επαναστατικό στοιχείο του τρόπου παραγωγής, αναπτύσσονται συνεχώς, ακατάπαυστα και ταχύτερα από τις παραγωγικές σχέσεις.
Ο Μαρξ στον πρόλογο του «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας», γράφει:
«Σε μία ορισμένη βαθμίδα της ανάπτυξής τους οι υλικές παραγωγικές δυνάμεις έρχονται σε αντίφαση με τις υπάρχουσες σχέσεις παραγωγής. Από μορφές ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων οι σχέσεις αυτές μεταβάλλονται σε δεσμά τους. Τότε έρχεται μια εποχή κοινωνικής επανάστασης».
Τότε, δηλαδή, εμφανίζεται η ανάγκη κατάργησης της παλιάς μορφής παραγωγικών σχέσεων κι η αντικατάστασή τους με μια ανώτερη που να αποτελεί παράγοντα ώθησης και ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων.
Οι παραγωγικές δυνάμεις αποτελούν την υλικοτεχνική βάση της κοινωνίας και οι παραγωγικές σχέσεις την οικονομική βάση. Πάνω σ’ αυτά οικοδομείται αυτό που ονομάζουμε εποικοδόμημα.
Γι’ αυτό αλλαγή του τρόπου παραγωγής σημαίνει αλλαγή της οικονομικής βάσης και του κοινωνικού εποικοδομήματος, σημαίνει αλλαγή του κοινωνικού σχηματισμού.
Ο «κοινωνικός σχηματισμός» είναι μια θεμελιώδης κοινωνική κατηγορία που διατύπωσε ο Μαρξ, εννοώντας την κοινωνία που βρίσκεται σε μια ορισμένη βαθμίδα ιστορικής ανάπτυξης, έναν ορισμένο τύπο κοινωνικού συστήματος, ένα σύνολο από ιστορικά καθορισμένες παραγωγικές δυνάμεις και σχέσεις, κι ένα καθορισμένο εποικοδόμηση που υψώνεται πάνω τους.
Ο χαρακτήρας κάθε κοινωνικού σχηματισμού καθορίζεται από τον τρόπο παραγωγής από τη μορφή ιδιοκτησίας πάνω στα μέσα παραγωγής και από την τάξη που βρίσκεται στην εξουσία.
Στη φυσική ιστορική εξέλιξη και ανάπτυξή της η κοινωνία γνώρισε 5 κοινωνικούς σχηματισμούς, που ο καθένας τους έχει τις ιδιαιτερότητές του, τους δικούς του αντικειμενικούς νόμους εμφάνισης, ανάπτυξης και περάσματος από τον έναν στον άλλο.
Σχετικά, θεωρούμε σημαντική την επισήμανση του Μαρξ στον 1ο τόμο από τα «Διαλεχτά έργα»:
«Ένας κοινωνικός σχηματισμός ποτέ δεν εξαφανίζεται προτού αναπτυχθούν όλες οι παραγωγικές δυνάμεις που μπορεί να χωρέσει, και νέες, ανώτερες σχέσεις παραγωγής ποτέ δεν εμφανίζονται προτού ωριμάσουν οι υλικοί όροι της ύπαρξής τους, μέσα στους κόλπους της ίδιας της παλιάς κοινωνίας».
Το πέρασμα από τον έναν κοινωνικό σχηματισμό στον άλλο (από τη μία κοινωνία στην άλλη), ανώτερο είναι νομοτελειακό φαινόμενο, αποτελεί κοινωνική επανάσταση.
Τις παλιές παραγωγικές σχέσεις τις υπερασπίζονται οι τάξεις και τα στρώματα που τις επέβαλλαν, ενάντιά τους είναι οι δυνάμεις που θέλουν να εγκαθιδρύσουν νέο τύπο παραγωγικών σχέσεων, που να ανταποκρίνονται στο χαρακτήρα και στο επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων.
Αυτό σημαίνει πως η αντίθεση ανάμεσα στις παραγωγικές σχέσεις και παραγωγικές δυνάμεις, στην κοινωνία που είναι διαιρεμένη σε ανταγωνιστικές τάξεις, εκφράζεται με την ταξική πάλη.
Η ταξική πάλη γίνεται κινητήρας της ιστορίας
Με εξαίρεση την πρωτόγονη κοινωνία, όπου δεν υπήρχαν τάξεις, όλη η μετέπειτα ιστορία της ανθρωπότητας είναι ιστορία της ταξικής πάλης. Η επιστημονική θεωρία των τάξεων και της ταξικής πάλης είναι έργο του Μαρξ.
Η ταξική πάλη εκδηλώνεται σ’ όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής είναι οικονομική, πολιτική, ιδεολογική.
Ανώτατη μορφή της είναι η πολιτική, η πάλη για την κατάκτηση της εξουσίας κι αυτή είναι η επανάσταση.
Ανώτατη μορφή της κοινωνικής επανάστασης είναι η προλεταριακή ή σοσιαλιστική, η πάλη του προλεταριάτου -της πιο επαναστατικής τάξης- για την κατάκτηση της εξουσίας, αυτή με την οποία το προλεταριάτο εκπληρώνει την ιστορική του αποστολή, την κατάργηση του καπιταλισμού, της κάθε μορφής καταπίεσης και εκμετάλλευσης ανθρώπου από τον άνθρωπο και την οικοδόμηση του σοσιαλισμού.
Η Υλιστική αντίληψη της Κοινωνίας: Λαός και ηγέτες – Ο ρόλος των προσωπικοτήτων
Όλα τα ιστορικά γεγονότα, μικρά και μεγάλα – λαϊκά κινήματα, ταξικές συγκρούσεις, πόλεμοι, επαναστάσεις κτλ – είναι έργα των λαών, των ανθρώπων.
Ο λαός είναι ο δημιουργός της ιστορίας, όλων των υλικών και πνευματικών αγαθών και αξιών.
Γράφει ο Μαρξ στο «Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη»:
«Οι άνθρωποι δημιουργούν την ίδια τους την ιστορία, τη δημιουργούν όμως όχι όπως τους αρέσει, όχι μέσα σε συνθήκες που οι ίδιοι διαλέγουν, μα μέσα σε συνθήκες που υπάρχουν άμεσα, που είναι δοσμένες και που κληροδοτήθηκαν από το παρελθόν».
Το ίδιο νομίζω ισχύει και για τους λαούς. Αυτά σημαίνουν πως η ανάπτυξη της κοινωνίας πραγματώνεται με τη δράση των ανθρώπων και των λαών, που στηρίζεται στη γνώση, στην κατανόηση της αντικειμενικής κοινωνικής νομοτέλειας, στη γνώση του παρελθόντος, των παραδόσεων.
Ο μαρξισμός δεν αγνοεί το ρόλο του υποκειμενικού παράγοντα των κοινωνικών θεσμών, των προσωπικοτήτων.
Στην κοινωνία, η μετατροπή της δυνατότητας σε πραγματικότητα υποθέτει και το ρόλο του υποκειμενικού παράγοντα, όχι όμως αυτόματα μα με βάση την αντικειμενική νομοτέλεια, συνδεδεμένη με την πάλη των ανθρώπων, που κινούνται από καθορισμένα κοινωνικά και ταξικά συμφέροντα.
Συνεπώς αναγνωρίζουμε και το σημαντικό ρόλο των προσωπικοτήτων, αλλά τον υποτάσσουμε στο ρόλο των μαζών, των λαών.
Μια προσωπικότητα κατανοεί καλύτερα και πιο βαθιά τις ιστορικές συνθήκες και αναγκαιότητες της αντίστοιχης εποχής, γνωρίζει πλατύτερα και βαθύτερα το παρελθόν και βλέπει πιο μακριά προς το μέλλον.
Η προσωπικότητα είναι κι αυτή προϊόν της ιστορίας, έχει ιστορικό χαρακτήρα, κάθε ιστορική εποχή έχει τις προσωπικότητες που την εκφράζουν.
Η προσωπικότητα πρέπει να τίθεται επικεφαλής του λαού, των κοινωνικών δυνάμεων, που στη δοσμένη ιστορική στιγμή ενδιαφέρονται για την πρόοδο, την ανάπτυξη, οργανώνει και καθοδηγεί αυτές τις δυνάμεις προς έναν ανώτερο κοινωνικό στόχο.
Η κατεύθυνση ανάπτυξης της ανθρώπινης κοινωνίας είναι ο σοσιαλισμός. Είναι γνωστό πως με την ανατροπή του σοσιαλισμού στη Σοβιετική Ενωση και στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, οι αστοί πολιτικοί κι ιδεολόγοι μίλησαν:
για «θετική κοσμογονία», για «εποχή ειρήνης και συνεργασίας των λαών και κρατών», για εξάλειψη του πολέμου σαν μέσου επίλυσης των διαφορών, για το τέλος των ανταγωνισμών, αλλά και για το «τέλος της ιστορίας», για το «θάνατο του μαρξισμού».
Και παρ’ όλο που τα γεγονότα, που μεσολάβησαν ήδη, τους διέψευσαν, αυτοί συνεχίζουν το βιολί τους.
Πρόσφατα στο «Βήμα», 30.5.1999 ο γνωστός Ι. Κ. Πρετεντέρης ισχυρίζεται ότι:
«Ο κομμουνισμός εξέπεσε ως ιδεολογία, απέτυχε ως σύστημα διακυβέρνησης και εξετέθη ως όραμα».[1]
Οι προβλέψεις τους δεν επιβεβαιώνονται, γιατί, όπως έλεγε ο Λένιν:
«Δεν μπορείς να προβλέψεις σωστά, όταν στέκεσαι στο δρόμο προς την καταστροφή».
Σκοπός τους είναι να ανακόψουν την πάλη των λαών για το σοσιαλισμό, να εγκαθιδρύσουν τη «Νέα τάξη πραγμάτων», την κυριαρχία των πολυεθνικών μονοπωλίων.
Το χάρισμα της πρόβλεψης ανήκει στους κομμουνιστές που βασίζονται στην αθάνατη μαρξιστική – λενινιστική θεωρία, στο διαλεκτικό κι ιστορικό υλισμό.
Για τους κομμουνιστές και τους εργαζόμενους όλου του κόσμου, ο σοσιαλισμός παραμένει αθάνατο ιδανικό, σκοπός της ζωής και του αγώνα τους.
Όσο περνάει ο καιρός οι λαοί θα αναγνωρίζουν, όλο κι περισσότερο, την ανωτερότητα του σοσιαλιστικού τρόπου παραγωγής, την προσφορά του σοσιαλιστικού συστήματος στην ειρήνη, στην ασφάλεια, στην εθνική ανεξαρτησία και εδαφική ακεραιότητα των κρατών,
θα πείθονται, όλο και πιο πολύ, πως ανάπτυξη και πρόοδος χωρίς ειρήνη, συνεργασία και αλληλεγγύη είναι αδύνατη.
Την ειρήνη την εξασφαλίζει μόνο ο σοσιαλισμός, αυτός θέτει σαν υπέρτατο σκοπό να υπερασπίσει τον άνθρωπο και να συμβάλει στην ευτυχία του.
Στην εποχή μας, η επιστήμη μετατράπηκε σε άμεση παραγωγική υλική δύναμη. Μεγαλώνει όλο και πιο πολύ ο ρόλος και η συμμετοχή της στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων.
Η πλατιά εφαρμογή των επιστημονικών και τεχνολογικών επιτευγμάτων στην παραγωγή αποτελεί αναντίρρητα σημαντικό παράγοντα ανάπτυξης και προόδου.
Η εποχή μας αξιώνει, αυτά τα επιτεύγματα να μην είναι προνόμιο μόνο ορισμένων χωρών, αξιώνει να γίνουν προσιτά σ’ όλες τις χώρες του κόσμου, να χρησιμοποιηθούν για ειρηνικούς κι όχι για ιμπεριαλιστικούς σκοπούς, για πολέμους και καταστροφή,
όπως γίνεται σήμερα στη Γιουγκοσλαβία,[2] να χρησιμοποιηθούν για ισότιμη και ισορροπημένη ανάπτυξη όλων, να υπηρετήσουν σωστά τον άνθρωπο, να βελτιώσουν το βιοτικό του επίπεδο.
Οι παραπάνω θέσεις αποτελούν τους βασικούς άξονες, το βάθρο, το θεωρητικό στερέωμα, τις συνιστώσες της υλιστικής αντίληψη για την κοινωνική ανάπτυξη και πρόοδο.
Είναι αξιώματα, απόλυτες αλήθειες κι όχι δόγματα, που επιβεβαιώνονται συνεχώς από την αναπτυξιακή δραστηριότητα όλης της ανθρωπότητας.
Σ’ αυτές τις αρχές το ΚΚΕ στηρίζει τη στρατηγική και τακτική της πολιτικής του, για τον τρόπο ανάπτυξης της χώρας μας, για την αξιοποίηση, προς όφελος του λαού, του παραγωγικού πλούτου της, για μια Ελλάδα δυνατή κι ισότιμη στο σημερινό και αυριανό διεθνές γίγνεσθαι.
Σημειώσεις:
[1]. «Πρόσφατο» είναι επειδή το ίδιο άρθρο γράφτηκε τον Αύγουστο του 1999.
[2]. «Σήμερα» γιατί το άρθρο γράφτηκε λίγους μήνες μετά τους Νατοϊκούς βομβαρδισμούς της Γιουγκοσλαβίας.
Κώστας Κατσιαμάνης,
συνεργάτης του Κέντρου Μαρξιστικών Ερευνών
Δημοσιεύτηκε στον Ριζοσπάστη στις 10 Αυγούστου 1999
