Βασικές κατευθύνσεις της Πολιτικής Οικονομίας στην ΕΣΣΔ – Επίλογος
Η επιρροή τους στην κατάσταση της Σοβιετικής Οικονομίας μεταξύ 1950-1980
Προβλήματα της εμπορευματικής παραγωγής στο Σοσιαλισμό
Οι σημαντικότερες κατευθύνσεις των Οικονομικών Θεωριών αυτής της περιόδου
Συνέχεια από το 2ο Μέρος
Υπερασπιζόμενοι την ιδέα της μεταρρύθμισης, προσπαθώντας να την ενισχύσουν με ανθεκτικότερη επιστημονική τεκμηρίωση, μερικοί Σοβιετικοί οικονομολόγοι εκείνης της περιόδου προσπάθησαν να γκρεμίσουν το εμπόδιο μεταξύ της εμπορευματικής παραγωγής ως μορφής της οικονομίας και της εμπορευματικής παραγωγής στο σοσιαλισμό.
Για παράδειγμα, οι Γ.Σ. Λισίτσκιν και Λ.Α. Λεόντιεφ έβαζαν σημείο εξίσωσης μεταξύ της σοσιαλιστικής οικονομίας και της εμπορευματικής παραγωγής, χρησιμοποιώντας τέτοια ορολογία, όπως
«Σοσιαλιστικά σχεδιασμένος νόμος της αξίας», «Σοσιαλιστική τιμή παραγωγής»,
υπεράσπιζαν την περισσότερη ελευθερία της λειτουργίας του νόμου της αξίας ως ρυθμιστή της σοσιαλιστικής οικονομίας.
Έτσι ο Λ. Α. Λεόντιεφ υπογράμμιζε ότι δεν έχουμε να κάνουμε:
«Απλά με την εμπορευματική παραγωγή και τις εμπορευματικο-χρηματικές σχέσεις, αλλά με τη σοσιαλιστική εμπορευματική παραγωγή και τις σοσιαλιστικές εμπορευματικο-χρηματικές σχέσεις».[1]
Πολύ περισσότερο που αυτοί οι επιστήμονες εξέταζαν τις εμπορευματικές σχέσεις μέσω του πρίσματος της αγοράς, θεωρούσαν το νόμο της αξίας οικονομικό ρυθμιστή της σοσιαλιστικής παραγωγής και πλέον σημαντικό αντικειμενικό νόμο της σοσιαλιστικής οικονομίας.
Έτσι ο Γ.Σ. Λισίτσκιν έγραφε:
«Όλοι οι υπόλοιποι νόμοι δεν μπορούν στις συνθήκες μας να εκφραστούν από μόνοι τους, χωρίς το νόμο της αξίας και των βασισμένων σε αυτόν κατηγοριών, τέτοιων όπως η τιμή, το κέρδος, η ιδιοσυντήρηση κλπ., καθώς από μόνοι τους δε δίνουν απάντηση στο ζήτημα του συσχετισμού των δαπανών και των αποτελεσμάτων της παραγωγής…
Η άρνηση στο νόμο της αξίας του ρυθμιστικού του ρόλου σημαίνει στην ουσία άρνηση της προσπάθειας οικονομικής διεύθυνσης της οικονομίας, μετατροπή των αξιακών κατηγοριών σε υπολογιστικές».
Σε τελευταία ανάλυση δεν πραγματοποιήθηκε καμία πραγματική οικονομική μεταρρύθμιση στη δεκαετία του ’60 στη χώρα, καθώς δεν πραγματοποιήθηκαν σοβαρές αλλαγές στον υπάρχοντα οικονομικό μηχανισμό.
Όλα οδηγήθηκαν στις προσπάθειες βελτίωσης του συστήματος των δεικτών και της μείωσης του αριθμού τους.
Ούτε η οικονομική επιστήμη ούτε η κοινωνία συνολικά ούτε οι καθοδηγητικοί κύκλοι του κόμματος και του κράτους ήταν έτοιμοι για τέτοιες βασικές μετατροπές στην οικονομία, όπως η απόρριψη του σχεδιασμού μέσω οδηγιών, της αλλαγής στις σχέσεις ιδιοκτησίας, της παραχώρησης οικονομικής ελευθερίας στις παραγωγικές επιχειρήσεις, συμπεριλαμβανομένων και των κρατικών, της μετάβασης σε ευρύ σύστημα εμπορευματικο-χρηματικών σχέσεων,
καθώς τέτοιου είδους μετατροπές επηρεάζουν τις βαθιές βάσεις όχι μόνο του οικονομικού μηχανισμού, αλλά και της κυρίαρχης ιδεολογίας και του υπάρχοντος πολιτικού συστήματος στο σύνολό του.
Συνεπώς, ο βασικός στόχος περιορίστηκε, όπως σημειώνεται στο κύριο άρθρο του περιοδικού «Κομμουνίστ», στο να στραφεί η προσοχή στη σύνθετη ανάπτυξη, τη διόρθωση και βελτίωση του συστήματος σχεδιασμού και διεύθυνσης της σοσιαλιστικής οικονομίας, χωρίς την πραγματοποίηση ριζικής αναδιάρθρωσης του συστήματος της διαχείρισης.[2]
Καθορίζοντας το βαθμό των οικονομικών μετατροπών η Μπρεζνιεφική ηγεσία της χώρας, που αντικατέστησε το Χρουστσόφ, είδε τον πραγματικό κίνδυνο για την ύπαρξη του πολιτικού συστήματος, τον οποίο περιείχε το ριζικό σπάσιμο της οικονομίας.
Αυτό γινόταν ολοφάνερο από ότι επακολούθησε, με την εισαγωγή θεμελιωδών αλλαγών στους λειτουργούντες κατά το σοβιετικό πρότυπο οικονομικούς μηχανισμούς, που προσανατολίζονταν κατά κύριο λόγο στην αλλαγή των σχέσεων ιδιοκτησίας, των οικονομικών λειτουργιών του κράτους, στη διεύρυνση του ρόλου της αγοράς στην οικονομική ζωή,
δηλαδή η εισαγωγή του «σοσιαλισμού της αγοράς», στην οποία αντιπαρατέθηκαν ενεργά οι αντιπρόσωποι της οικονομικής επιστήμης τόσο στην ΕΣΣΔ όσο και σε άλλες χώρες του σοσιαλισμού.
Βασικές κατευθύνσεις της Πολιτικής Οικονομίας στην ΕΣΣΔ – Επίλογος
Ως κλασσική εκπρόσωπος της ιδεολογίας του «σοσιαλισμού της αγοράς» αναγνωρίστηκε η Ο. Σικ, στους υποστηρικτές της στη χώρα μας κατατάσσονταν οι Γ.Σ. Λισίτσκιν, Β.Π. Κορνιένκο, Γ.Ν. Παχόμοφ, Λ.Α. Λεόντιεφ.
Οι βασικές αξιώσεις των πολυάριθμων κριτικών ενάντια στον Β.Π. Κορνιένκο και τον Γ.Ν. Παχόμοφ αφορούσαν το γεγονός ότι αυτοί άφηναν περιθώρια για την παρουσία στο σοσιαλισμό του εμπορεύματος – εργατική δύναμη.
Όσον αφορά τον Γ.Σ. Λισίτσκιν, κατά την άποψη του Α.Ι. Πάσκοφ:
«Στις εργασίες του η αντίληψη «του σοσιαλισμού της αγοράς» έλαβε την πληρέστερη και πλέον φωτεινή έκφραση».[3]
Ο Λισίτσκιν διαβεβαίωνε ότι ο:
«Ατομικός χαρακτήρας της εργασίας»[4]
παραμένει και στις συνθήκες του σοσιαλισμού και πρότεινε να παραχωρηθεί στις επιχειρήσεις η δυνατότητα να λύνουν από μόνες τους τα προβλήματα της παραγωγικο-οικονομικής δραστηριότητάς τους.
Θεωρούσε ότι:
«Κάθε επιχείρηση ή ένωση, όπου αυτή ανήκει, πρέπει σε τελευταία ανάλυση να καθορίζει από μόνη της τον όγκο της παραγωγής και τα είδη των προϊόντων, προσανατολισμένη στην επίτευξη των βέλτιστων οικονομικών δεικτών και εξασφαλίζοντας με τα μέσα που λαμβάνονται από την πώληση των προϊόντων της παραγωγής, την απλή και διευρυμένη αναπαραγωγή».[5]
Μιλώντας για το ρόλο της αγοράς, τη θεωρούσε:
«Κριτήριο της σωστής, βέλτιστης επιλογής της παραγωγικής άσκησης».
Υπό την επίδραση – κατά βάση – των πολιτικών γεγονότων στην Τσεχοσλοβακία, η οικονομική μεταρρύθμιση άρχισε βαθμιαία να αναδιπλώνεται.
Στην οικονομική βιβλιογραφία σίγασαν οι συζητήσεις για τη μεταρρύθμιση, μειώθηκαν, αλλά δεν εξαφανίστηκαν εντελώς οι συζητήσεις για το ρόλο και θέση των εμπορευματικο-χρηματικών σχέσεων στη σοσιαλιστική οικονομία.
Στις από μακράν υφιστάμενες διαφωνίες το πάνω χέρι πήραν προσωρινά οι εχθροί της ταύτισης της εμπορευματικής παραγωγής και της αγοράς με το σοσιαλισμό.
Οι συζητήσεις σχετικά με τα προβλήματα της εμπορευματικής παραγωγής στο σοσιαλισμό συνεχίστηκαν υποτονικά στις δεκαετίες του ’70 και του ’80.
Αυτό εξηγείται καθώς ήδη από τη δεκαετία του ’70 άρχισε να γίνεται αισθητή η μείωση των ρυθμών αύξησης της παραγωγής όλο και σε μεγαλύτερο βαθμό.
Οι κρατικά σχεδιασμένοι στόχοι δεν υλοποιούνταν, τόσο σε μεμονωμένες επιχειρήσεις όσο και σε ολόκληρους κλάδους.
Όλα αυτά τα προβλήματα στη λειτουργία του οικονομικού μηχανισμού εξηγήθηκαν, κατά κανόνα, με συγκεκριμένες αντικειμενικές και υποκειμενικές αιτίες και δυσκολίες, έγιναν προσπάθειες να διορθωθεί το σύστημα της διαχείρισης της οικονομίας στους χωριστούς κλάδους της παραγωγής και στην κλίμακα ολόκληρης της λαϊκής οικονομίας.
Παράδειγμα του ανωτέρω μπορεί θεωρηθεί η γνωστή απόφαση της ΚΕ του ΚΚΣΕ και του Υπουργικού Συμβουλίου της ΕΣΣΔ, της 12ης Ιουλίου 1979:
«Για τη βελτίωση στο σχεδιασμό και την ενίσχυση της επίδρασης του οικονομικού μηχανισμού στην αύξηση της αποτελεσματικότητας της παραγωγής και της ποιότητας της εργασίας».
Όμως τα σύνθετα μέτρα, στην ουσία, δεν πραγματοποιούνταν, κάτι το οποίο συνέχισε να περιπλέκει την οικονομική κατάσταση στη χώρα.
Από την επιστημονική κυκλοφορία δεν εξαφανίστηκε μόνο η έννοια «σοσιαλιστική εμπορευματική παραγωγή», αλλά και η έννοια «εμπορευματική παραγωγή στο σοσιαλισμό».
Στο βιβλίο του Ρουμιάντσεφ, που εκδόθηκε στα μέσα της δεκαετίας του ’70, γινόταν λόγος μόνο για εμπορευματικο-χρηματικές σχέσεις στο σοσιαλισμό.[6]
Αυτή η εσωτερικά αντιφατική μορφή, παράλογη στην ουσία της, ήταν αναμφίβολα υποχώρηση ενώπιον των εχθρών της εμπορευματικής παραγωγής στο σοσιαλισμό.
Μερικές από τις τελευταίες προσπάθειες να τεθεί πάλι το ζήτημα για την ανάγκη ενεργοποίησης της χρησιμοποίησης των εμπορευματικο-χρηματικών σχέσεων στη λαϊκή οικονομία ήταν τα άρθρα των Α.Ι. Πάσκοφ και Α.Ν. Μαλαφέεφ.
Το πρώτο απ’ αυτά ήταν εσωτερικά αντιφατικό κάτι που γίνεται εμφανές ακόμη και από την ονομασία του:
«Σοσιαλιστικές εμπορευματικο-χρηματικές σχέσεις ως ιδιαίτερη μορφή των άμεσων κοινωνικών σχέσεων».[7]
Ο Α.Ι. Πάσκοφ επέμενε να επανασυνδέσει τα ασυμβίβαστα – τις εμπορευματικο-χρηματικές σχέσεις, που είναι έμμεσες οικονομικές συνδέσεις από τη φύση τους, με τον άμεσα κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής.
Πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσίαζε το άρθρο του Α.Ν. Μαλαφέεφ, που δημοσιεύθηκε το 1986.
Σε αυτό παρουσιάστηκαν μια σειρά ενδιαφέρουσες ιδέες, οι οποίες δεν έχασαν την επικαιρότητά τους και σήμερα:
«Εάν πάρουμε υπόψη μας την τελευταία 20ετία θα δούμε πως ο ανολοκλήρωτος χαρακτήρας της μεταρρύθμισης του 1965 είχε επιπτώσεις στην ανάπτυξη της θεωρίας των εμπορευματικο-χρηματικών σχέσεων, η ασυνέπεια στην υλοποίηση των μέτρων για την πληρέστερη χρησιμοποίηση των εμπορευματικο-χρηματικών σχέσεων, οι οποίες προβλέπονταν από τη μεταρρύθμιση και στη συνέχεια από την απόφαση της ΚΕ και του Υπουργικού Συμβουλίου της ΕΣΣΔ της 12ης Ιουλίου 1979.
Εκφράζεται και η προτίμηση στις αφηρημένες θεωρητικές κατασκευές, η μονόπλευρη – κατά καιρούς απλά δογματική – ερμηνεία των διατυπώσεων των κλασικών του μαρξισμού-λενινισμού, που δεν υπολογίζει τη συγκεκριμένη ιστορική κατάσταση, στην οποία έγιναν αυτές οι διατυπώσεις.
Όμως κάθε αναδημιουργία του οικονομικού μηχανισμού αρχίζει από την αναδημιουργία της συνείδησης, από την απόρριψη των επικρατούντων στερεοτύπων της σκέψης. Αυτό το καθήκον είναι σύνθετο, είναι δύσκολο.
Δεν αρκούν μονάχα οι προσπάθειες στον τομέα της θεωρίας. Η αναδημιουργία της σκέψης μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο με την ανάπτυξη της θεωρίας και της πρακτικής της διαχείρισης».[8]
Και νά, στα μέσα της δεκαετίας του ’80 στην ΕΣΣΔ το κομματικό επιτελείο, η ΚΕ του ΚΚΣΕ, ο Γενικός Γραμματέας της, ο Γκορμπατσόφ, ανακήρυξαν την έναρξη της «περεστρόικα» (συμπεριλαμβανομένης και της νέας πολιτικής σκέψης),
η οποία καμουφλαρισμένη κάτω από το σύνθημα:
«Περισσότερο σοσιαλισμό»,
ήταν στην πραγματικότητα συγκαλυμμένη και από τις αρχές της δεκαετίας του ‘90, απροκάλυπτη αστική αντεπανάσταση.
Βασικές κατευθύνσεις της Πολιτικής Οικονομίας στην ΕΣΣΔ – Επίλογος
Από τις θεωρητικές συζητήσεις για το συσχετισμό της εμπορευματικής παραγωγής και του σοσιαλισμού, οι μέχρι πρότινος πρωτοπόροι Σοβιετικοί οικονομολόγοι, που διαβεβαίωναν για την εμπορευματική ουσία της σοσιαλιστικής παραγωγής, πέρασαν στην πρακτική.
Θα φάνταζε πως πραγματοποιήθηκαν οι προσδοκίες πολλών επιστημόνων και επαγγελματιών οικονομολόγων που για δεκαετίες απεδείκνυαν την ανάγκη για την ενεργό χρήση των νόμων της εμπορευματικής παραγωγής, ‘
της αποσυναρμολόγησης της οικονομικής βάσης του σοσιαλισμού, της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής, της εξάλειψης του συστήματος του κεντρικού σχεδιασμού, όλου του συστήματος των σχέσεων παραγωγής του σοσιαλισμού.
Στην πραγματικότητα αυτό αποδείχτηκε ιστορική παλινδρόμηση, μετάβαση στον καπιταλισμό (δηλαδή στην υψηλότερη και καθολική μορφή εμπορευματικής παραγωγής) με όλες τις αντιφάσεις του.
Η μετάβαση της οικονομίας της χώρας στις αρχές λειτουργίας της αγοράς οδήγησε σε κολοσσιαίες υλικές και κοινωνικές δαπάνες.
Η παραγωγή βρίσκεται σήμερα σε άθλια κατάσταση, η βασική μάζα του λαού ζει σε ακραία φτώχεια.
Υπάρχει πράγματι άγρια αγορά, αυθόρμητη, κερδοσκοπική στην ουσία της, αγορά σε συνθήκες μονοπολισμού, επιφορτισμένη με ακραίου ύψους πληθωρισμό.
Ένα από τα μεγαλύτερα παράδοξα της σύγχρονης κατάστασης της εθνικής οικονομίας είναι το γεγονός ότι η μετάβαση στην οικονομία της αγοράς δεν προκαλεί κατά κανόνα αισιοδοξία στους διορατικούς δημιουργούς και υποστηρικτές της.
Έρχεται η ώρα της πληρωμής για τα πεπραγμένα.
Περί αυτού έγραψε με ειλικρίνεια ο Γ. Λουζκόφ στα βιβλία του, που γράφτηκαν πρόσφατα:
«Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από τη Ρωσία. Το φάντασμα της επαναστατικής κατάστασης».[9]
Σημειώσεις:
[1]. Λ. Λεόντιεφ: «Ο Μαρξισμός και οι σοσιαλιστικές εμπορευματικο-χρηματικές σχέσεις», περιοδικό «Προβλήματα ειρήνης και σοσιαλισμού», Νο 5, 1968, σελ. 11.
[2]. Γ. Λισίτσκιν: «Μετά από δυο χρόνια», περιοδικά: «Νέος Κόσμος», Νο 2, 1967, «Κόμμουνιστ», Νο 17, 1964, σελ. 8.
[3]. Α.Ι. Πάσκοφ: «Σοσιαλισμός και εμπορευματικο-χρηματικές σχέσεις», σελ. 64.
[4]. Γ.Σ. Λισίτσκιν: «Η μαρξιστική θεωρία της αξίας και η σοσιαλιστική οικονομία», Μόσχα, 1971.
[5]. Στο ίδιο, σελ. 40 και 42.
[6]. Εγχειρίδιο «Πολιτική Οικονομία», 2η έκδοση, Μόσχα, 1976.
[7]. Α. Πάσκοφ: «Σοσιαλιστικές εμπορευματικο-χρηματικές σχέσεις ως ιδιαίτερη μορφή των άμεσα κοινωνικών σχέσεων», «Ζητήματα Οικονομίας», Νο 12, 1982.
[8]. Α. Μαλαφέεφ: «Οι εμπορευματικο-χρηματικές σχέσεις και η αναδημιουργία του οικονομικού μηχανισμού», περιοδικό «Κόμμουνιστ», Νο 18, 1986, σελ. 83.
[9]. Γ. Λουζκόφ: «Ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Ρωσία. 100 χρόνια μετά», Μόσχα 2005 και Γ. Λουζκόφ: «Αγροτικός καπιταλισμός στη Ρωσία. Σύγκρουση με το μέλλον», Μόσχα. 2005.
