Βασικές κατευθύνσεις της Πολιτικής Οικονομίας στην ΕΣΣΔ – Μέρος 1ο
Η επιρροή τους στην κατάσταση της Σοβιετικής Οικονομίας μεταξύ 1950-1980
Eισήγηση της Τ.Ι. Γιαμπρόβα[1] στο διήμερο θεωρητικό συμπόσιο της ΚΟΜΕΠ (Αθήνα 15-16/12/2007) με θέμα: «Ζητήματα της έρευνας σχετικά με τις αιτίες της νίκης της αντεπανάστασης και καπιταλιστικής παλινόρθωσης με επίκεντρο την ΕΣΣΔ».
Η οικονομική θεωρία, όπως και οι άλλες κοινωνικές επιστήμες, στο μεγαλύτερο βαθμό δεν μπορεί και δεν είναι ανεξάρτητη. Είναι μέρος της υπάρχουσας αντικειμενικής οικονομικής ζωής.
Είναι η θεωρητική αναδημιουργία των συγκεκριμένων αμοιβαίων σχέσεων στην οικονομική σφαίρα μεταξύ των ανθρώπων, των κοινωνικών ομάδων, των τάξεων, στενά συνδεδεμένη με τους σκοπούς, με τις φιλοδοξίες και με τα συμφέροντα των ανθρώπων.
Η αποκαλούμενη περεστρόικα, στην πράξη έρπουσα αντεπανάσταση, γέννησε τέτοιες κοινωνικοοικονομικές και πολιτικές συνθήκες, που ωθούσαν τους ιδεολογικά ασταθείς εκπροσώπους της οικονομικής σκέψης σε προσαρμογή στην ιδεολογικοποιημένη πραγματικότητα, στο «φαίνεσθαι», παρά το αντικειμενικό περιεχόμενο των κοινωνικοοικονομικών, μα σύντομα και πολιτικών διαδικασιών.
Αυτή η κατάσταση δεν μπορούσε παρά να συμβάλει στο σχηματισμό του αντιεπιστημονικού μεθοδολογικού πλαισίου διαφορετικών θεωρητικών προσεγγίσεων στον τομέα της πολιτικής οικονομίας γενικά και στην πολιτική οικονομία του σοσιαλισμού ειδικότερα και άσκησε στη συνέχεια καταστρεπτική επιρροή στην οικονομική πολιτική, χρησίμευσε ως θεωρητική θεμελίωση της αντισοσιαλιστικής κατεύθυνσης.
Η πλειοψηφία των σοβιετικών οικονομολόγων και πρώτα απ’ όλα οι «μαιτρ» της πολιτικής οικονομίας πριν αλλά και κατά την εποχή της περεστρόικα, οι «αυλικοί» οικονομικοί σύμβουλοι μιας σειράς Γενικών Γραμματέων του κόμματος και της κυβέρνησης της Σοβιετικής Ενωσης, μέλη της ΚΕ του ΚΚΣΕ, ακαδημαϊκοί της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ όπως:
Ο Αμπάλκιν, ο Σατάλιν, ο Πετρακόφ, ο Αγκανμπεγκιάν, ο Αρμπάτοφ, ο Β. Μεντβέντιεφ, ο Σιταριάν, ο Γιάσιν κ.ά., μια κλίμακα παρακάτω – οι διδάκτορες οικονομικών επιστημών Λάτσις, Γκαϊντάρ (εγγονός του ήρωα του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου), οι οποίοι κατείχαν βασικές θέσεις στο θεωρητικό και πολιτικό όργανο της ΚΕ του ΚΚΣΕ, το περιοδικό «Κομμουνίστ»,
τέτοιες απεχθείς φιγούρες, όπως για παράδειγμα το αναπληρωματικό μέλος της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ Μπούνιτς και ο διδάκτωρ οικονομικών επιστημών, κοσμήτορας της οικονομικής σχολής του Κρατικού Πανεπιστημίου της Μόσχας και αρχισυντάκτης του περιοδικού «Ζητήματα Οικονομίας» Γαβριήλ Ποπόφ, οι οποίοι όχι μόνο έγιναν τροβαδούροι της οικονομίας της αγοράς, αλλά και πρακτικοί της «πρωταρχικής καπιταλιστικής συσσώρευσης», ουσιαστικά της λεηλασίας της κοινωνικής ιδιοκτησίας κλπ.
Στον τομέα της προπαγάνδας των ιδεών της αγοράς, της δυσφήμησης της σοσιαλιστικής σχεδιασμένης οικονομίας εμφανίστηκαν όχι και τόσο άγνωστοι δημοσιολόγοι, που ασχολούνταν με οικονομική θεματολογία όπως οι Λισίτσκιν, Τσιπκό, Τράβκιν, Πιγιάσεβα, Μπουτένκο κ.ά.
Αλλά το πιο ουσιαστικό είναι το μεγάλο χτύπημα που υπέστη η κοινωνική συνείδηση από την επίδραση τέτοιων θεωριών, που συνετέλεσαν στη διαμόρφωση σε πολλούς σοβιετικούς ανθρώπους ψευδών, αντίθετων με τα πραγματικά συμφέροντά τους, στερεοτύπων σκέψης και συμπεριφοράς όπως ο ατομικισμός, η δίψα για γρήγορο πλουτισμό, ο καταναλωτισμός.
Και εννοείται ότι αυτά τα ψευδή στερεότυπα σκέψης, που αντικρούονται από τη σύγχρονη καπιταλιστική πραγματικότητα, αλλά εισάγονται από την αστική ιδεολογία (η ιδεολογία της άρχουσας τάξης είναι η κυρίαρχη ιδεολογία) και επιδέξια χώνονται με τη βοήθεια των μέσων μαζικής ενημέρωσης στη συνείδηση των στερημένων εργαζομένων μαζών στο μετα-σοβιετικό χώρο, δεν μπορούν να εξαφανισθούν αμέσως.
Ο,τι έχει γίνει σύμφυτο με την συνείδηση των ανθρώπων, δεν μπορεί να αλλάξει σε σύντομο χρονικό διάστημα.
Εδώ, όπως φαίνεται, κρύβεται ένας από τους σημαντικότερους λόγους για το προς το παρόν χαμηλό επίπεδο διαθέσεων για διαμαρτυρία, όπως και το χαμηλό επίπεδο κινητοποιήσεων διαμαρτυρίας, συμπεριλαμβανομένων και αυτών της εργατικής τάξης, η οποία δεν έγινε ακόμα «τάξη για τον εαυτό της».
Βασικές κατευθύνσεις της Πολιτικής Οικονομίας στην ΕΣΣΔ – Μέρος 1ο
Οι δεκαετίες ’50 – ’80 είναι περίοδος εξαιρετικά σύνθετη από την άποψη τόσο της πολιτικής όσο και της κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης της σοβιετικής κοινωνίας.
Χαρακτηρίζοντας αυτή την περίοδο, πρέπει να την ορίσουμε στο σύνολό της, με βάση το συνολικό αποτέλεσμα (παρά τα όποια επιτεύγματα), ως περίοδο μεγάλων λαθών, στρατηγικών λαθών, πολιτικής και οικονομικής υπονόμευσης του σοσιαλισμού, που ολοκληρώθηκε με την αστική αντεπανάσταση.
Στο τέλος αυτής της περιόδου είχε καταστραφεί και το κυρίαρχο για πάνω από επτά δεκαετίες πολιτικό σύστημα, και το υπάρχον οικονομικό σύστημα.
Οι πολιτικής και κοινωνικοοικονομικής φύσης περιστάσεις, φυσικά και είχαν άμεση επιρροή στην κατάσταση και στον προσανατολισμό της οικονομικής επιστήμης, με τη σειρά της η οικονομική επιστήμη είχε ισχυρή επίδραση στην κατεύθυνση της οικονομικής πολιτικής και πρακτικής.
Το πρώτο που πρέπει να επισημάνουμε είναι η ακραία διαστρέβλωση και διαγραφή πολλών σελίδων της ιστορίας της Ρωσίας του 20ού αιώνα και ιδιαίτερα της σοβιετικής περιόδου.
Και αυτό δεν είναι πρόβλημα της αφηρημένης θεωρίας, καθώς η κίνηση προς το μέλλον προϋποθέτει, πρώτα απ’ όλα την ιστορική διαδοχή και τη συνεχή ανάπτυξη, τη γνώση και τη χρήση της ιστορικής πείρας, τις ιδιαιτερότητες της οικονομίας και της κοινωνίας συνολικά.
Δεύτερο. Σε εξαιρετικά σύνθετη θέση βρέθηκε η οικονομική επιστήμη. Παραγκωνίστηκε ολόκληρος κλάδος της –η πολιτική οικονομία– η οποία μετρά σχεδόν τέσσερις αιώνες Ιστορίας.
Το ταμπού στην πολιτική οικονομία, η άρση της διδασκαλίας της από το ανώτερο σχολείο πραγματοποιήθηκε λόγω της κατανόησης από τα νέα αφεντικά της ζωής (εν μέρει λόγω του ταξικού ενστίκτου, αλλά ως επί το πλείστον λόγω της γνώσης που πήραν κατά τη σοβιετική περίοδο) της μεγάλης σημασίας και του κίνδυνου για την εξουσία τους της συγκεκριμένης επιστήμης, η οποία είναι η μοναδική μεταξύ όλων των οικονομικών επιστημών που μελετάει τους αντικειμενικούς νόμους, τη λειτουργία και την κατεύθυνση της ανάπτυξης της κοινωνικής παραγωγής.
Για δικαιολόγηση της απαγόρευσης της διδασκαλίας της χρησιμοποιήθηκαν οι γνωστές θέσεις για την «αποϊδεολογικοποίηση» και «αποπολιτικοποίηση» της οικονομικής επιστήμης.
Αραγε δεν είναι κατανοητό ότι οι ίδιες αυτές θέσεις είναι πολιτικές και ιδεολογικές, δεδομένου ότι εκτός πολιτικής και ιδεολογίας υφίσταται ο κόσμος των ζώων, αλλά όχι η κοινωνία των ανθρώπων;
Ως αποτέλεσμα η οικονομία βρέθηκε «χωρίς πηδάλιο, χωρίς πανιά», και αυτός είναι ένας από τους βασικούς λόγους των πολυάριθμων αποτυχιών και κρίσεων, οι οποίες την ταρακουνούν κυριολεκτικά συθέμελα τα τελευταία 17 χρόνια.
Βασικές κατευθύνσεις της Πολιτικής Οικονομίας στην ΕΣΣΔ – Μέρος 1ο
Προβλήματα της εμπορευματικής παραγωγής στο Σοσιαλισμό – Οι σημαντικότερες κατευθύνσεις των Οικονομικών Θεωριών αυτής της περιόδου
Στην κλασσική και ιδιαίτερα στη σύγχρονη δυτική οικονομική βιβλιογραφία πολύ λίγη προσοχή δίνεται στο ζήτημα, τι είναι εμπορευματική παραγωγή και γιατί αυτή υπάρχει.
Επιπλέον, όπως είναι γνωστό, το αντικείμενο της προσοχής των δυτικών επιστημόνων δεν είναι τόσο η διαδικασία παραγωγής εμπορευμάτων, όσο η σφαίρα της ανταλλαγής τους, η αγορά, η συμπεριφορά του πωλητή και του αγοραστή, οι τιμές και οι μηχανισμοί της δυναμικής τους.
Η μαρξιστική πολιτική οικονομία δίνει πρωτεύουσα σημασία στην ποιοτική ανάλυση των οικονομικών φαινομένων, στην αποσαφήνιση της κοινωνικής φύσης τους, καθώς – όπως είναι γνωστό – πίσω από κάθε οικονομική κατηγορία ή πολύ περισσότερο οικονομικό νόμο, ο μαρξισμός αποκαλύπτει το συγκεκριμένο φάσμα των σχέσεων παραγωγής.
Αυτή η προσέγγιση είναι απολύτως χαρακτηριστική και για την ανάλυση των προβλημάτων της εμπορευματικής παραγωγής, τόσο στον καπιταλισμό όσο και στο σοσιαλισμό.
Τα τελευταία αποδείχτηκαν ιδιαίτερα επίμοχθα, ήδη από τις δεκαετίες του ’20 -’30, αν και τότε δεν ήταν κεντρικά, καθώς θεωρούνταν ότι ο σοσιαλισμός δεν έχει τίποτα κοινό με την εμπορευματική παραγωγή.
Ενώ από τις δεκαετίες του ’40 – ’50 και τα επόμενα χρόνια ήταν αντικείμενο οξέων και παρατεταμένων συζητήσεων, πράγματι σε αυτά εστιάζονταν οι αναζητήσεις και οι λύσεις άλλων βασικών προβλημάτων της πολιτικής οικονομίας του σοσιαλισμού.
Ακριβώς επειδή οι Σοβιετικοί οικονομολόγοι δεν ήταν σε θέση να λύσουν έγκαιρα και επαρκώς το ζήτημα της εμπορευματικής παραγωγής στο σοσιαλισμό, υπέφεραν σοβαρά τόσο το κύρος της θεωρητικής πολιτικής οικονομίας όσο και η ίδια η ιδέα και η πρακτική του υπαρκτού σοσιαλισμού.
Πώς όμως εξηγείται η τόσο μεγάλη προσοχή της πλειοψηφίας των συμπατριωτών επιστημόνων, όπως και των μαρξιστών επιστημόνων άλλων χωρών, στα προβλήματα της εμπορευματικής παραγωγής στο σοσιαλισμό;
Φαίνεται πρώτα απ’ όλα από το γεγονός ότι από τη μια πλευρά, σύμφωνα με τη θεωρία του Κάρλ Μαρξ, η εμπορευματική παραγωγή έχει ιστορικό χαρακτήρα, συνδέεται άμεσα με την ατομική ιδιοκτησία και μαζί με την εξαφάνισή της ήδη στο στάδιο του σοσιαλισμού πρέπει να απονεκρωθεί και αυτή.
Από την άλλη πλευρά, και στην ΕΣΣΔ, και σε άλλες χώρες της Ευρώπης, όπου θεωρήθηκε ότι είχε οικοδομηθεί ο σοσιαλισμός και παρά τις προσπάθειες να παραμεριστούν από την οικονομική ζωή οι εμπορευματικο-χρηματικές σχέσεις, αυτό δεν έγινε πλήρως κατορθωτό.
Από εδώ προκύπτει μια σειρά νέων για το μαρξισμό ερωτημάτων:
Ποια η φύση της παραγωγής στο σοσιαλισμό; Εμπορευματική ή όχι; Ποια η σχέση μεταξύ σχεδίου και η αγοράς; Ποια η ουσία και οι λειτουργίες των χρημάτων, της τιμής και άλλων κατηγοριών της εμπορευματικής παραγωγής στη σοσιαλιστική οικονομία;
Αυτές οι ερωτήσεις έγιναν στην ουσία κεντρικές στη μακρόχρονη συζήτηση των οικονομικών προβλημάτων του σοσιαλισμού στη σοβιετική οικονομική βιβλιογραφία.
Οι αναζητήσεις απάντησης σε αυτά τα ερωτήματα έδωσαν σε διαφορετικό χρόνο διαφορετικά αποτελέσματα.
Από τις θεωρητικές προβλέψεις των θεμελιωτών του μαρξισμού και του Β. Ι. Λένιν, από τα πρακτικά βήματά του στα χρόνια του «πολεμικού κομμουνισμού» και της «Νέας Οικονομικής Πολιτικής», από την πρακτική των δεκαετιών του ’30 – ’40 και της διατύπωσης του Ι. Β. Στάλιν για «μεταμορφωμένο» και μετά «περιορισμένο» νόμο της αξίας
ως τον ανασχηματισμό της οικονομίας στην κατεύθυνση της πιο ενεργού χρησιμοποίησης των εμπορευματικο-χρηματικών σχέσεων για να αυξηθεί η αποτελεσματικότητα της οικονομίας στα μέσα της δεκαετία του ’60, ως τον ισχυρισμό στη δεκαετία του ’80 για το ότι ο σοσιαλισμός είναι εμπορευματική παραγωγή και η αγορά, η αντιστοιχούσα στο σοσιαλισμό, είναι μορφή οικονομικής σχέσης μεταξύ των παραγωγών.
Η κατάσταση της σοβιετικής οικονομικής επιστήμης στις αρχές της δεκαετίας του ’50 καθορίστηκε από εκείνα τα επιστημονικά αποτελέσματα στην κατανόηση των οικονομικών προβλημάτων του σοσιαλισμού, τα οποία έγινε δυνατό να επιτευχθούν κατά τη διάρκεια της ευρείας και παρατεταμένης συζήτησης το Νοέμβριο – Δεκέμβριο του 1951, που ήταν αφιερωμένη στη συζήτηση του σχεδίου του εγχειριδίου της πολιτικής οικονομίας.
Ιδιαίτερα ισχυρή επιρροή στην κατάσταση της οικονομικής σκέψης των αρχών της δεκαετίας του ’50 άσκησε η εργασία του Ι. Β. Στάλιν «Οικονομικά προβλήματα του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ», η οποία γράφτηκε με βάση τα υλικά αυτής της συζήτησης.
Οι Σοβιετικοί επιστήμονες αφομοίωσαν εξ ολοκλήρου (όπως φάνηκε από μεταγενέστερα γεγονότα – πολλοί από αυτούς κατ’ επίφαση) όλες τις βασικές θέσεις που παρουσιάστηκαν σε αυτή την μπροσούρα.
Στη συνέχεια, κατά τη διάρκεια των συζητήσεων που έγιναν μέσα από τις σελίδες οικονομικών εκδόσεων στα έτη 1954-1955 και αργότερα για τα προβλήματα της εμπορευματικής παραγωγής στο σοσιαλισμό, στο τέλος της δεκαετίας του ’50, έγιναν μετατοπίσεις που είχαν ως κατεύθυνση το ξεπέρασμα αυτής της αντίληψης.
Συνεχίζεται με το 2ο Μέρος
Σημειώση:
[1]. Η Ταμίλα Ι. Γιαμπρόβα είναι Πρόεδρος της Ένωσης Κομμουνιστών Ουκρανίας και αρχισυντάκτρια του διεθνούς θεωρητικού και κοινωνικοπολιτικού περιοδικού «Μαρξισμός και σύγχρονη εποχή».
