Πόσο ριζοσπαστική είναι η μεταμοντέρνα τέχνη; – Μέρος 1ο (vid)
Εκτενή αποσπάσματα από την ομιλία της Ελένης Μηλιαρονικολάκη, μέλους της ΚΕ του ΚΚΕ και υπεύθυνης του Τμήματος Πολιτισμού, στην ομώνυμη εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε στο Φεστιβάλ
Η συγκεκριμένη παρουσίαση αποτελεί μια πρώτη προσπάθεια να ασχοληθούμε με το θέμα του μεταμοντέρνου στην τέχνη.
Δεν φιλοδοξούμε λοιπόν να δώσουμε τελειωμένες απαντήσεις. Η επιδίωξή μας είναι να κατανοηθεί η μεταμοντέρνα λογική.
Γιατί το μεταμοντέρνο δεν είναι ένα καλλιτεχνικό ύφος, μια συγκεκριμένη τεχνοτροπία, αλλά μια αντίληψη, ένας τρόπος σκέψης και προσέγγισης της πραγματικότητας, που εκτείνεται από την καλλιτεχνική και πνευματική δημιουργία και φτάνει έως τον τρόπο ζωής.
Οι ρίζες του μεταμοντερνισμού
Ο μεταμοντερνισμός εμφανίστηκε περίπου τη δεκαετία του 1960 βασισμένος σε θεωρητικές αναζητήσεις Γάλλων διανοητών, κάτω από την επιρροή της φιλοσοφίας του Νίτσε.
Παρότι έχουν περάσει 60 χρόνια από τότε, εξακολουθεί να διαδραματίζει σοβαρό ρόλο στην τέχνη και γενικότερα στην κοινωνική ζωή.
Πολλές θεωρίες έχουν κατά καιρούς αναπτυχθεί από τους απολογητές του μεταμοντέρνου για να εξηγήσουν την εμφάνισή του.
Μιλούν για μεταβιομηχανική κοινωνία, καταναλωτική κοινωνία, κοινωνία της πληροφόρησης, της γνώσης κλπ.
Το κοινό χαρακτηριστικό αυτών των αφηγημάτων είναι ότι αποσυνδέουν την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων – όπως οι νέες τεχνολογίες επικοινωνίας και μετακίνησης, οι εξελίξεις στη ρομποτική και την τεχνητή νοημοσύνη, τα νέα ηλεκτρονικά μέσα παραγωγής – από τις σχέσεις ιδιοκτησίας, που παραμένουν οι ίδιες: Καπιταλιστικές και εκμεταλλευτικές […].
Η αλήθεια είναι ότι το χάος, η αναρχία του μεταμοντέρνου αντανακλά πράγματι αλλαγές στην κοινωνική πραγματικότητα, που έχουν τη ρίζα τους στην ενίσχυση στο έπακρο της αναρχίας στην παραγωγή […]
Η γενικευμένη αίσθηση ότι δεν μπορεί πια κανείς να ρυθμίσει τη ζωή του, συνοδεύεται από ένα αίσθημα αδυναμίας να κατανοηθεί αυτός ο παραλογισμός, αυτή η αποδόμηση των πάντων, που είναι αδυναμία να εντοπιστεί το κέντρο, η δομή που τα προκαλεί, δηλαδή ο καπιταλισμός.
Μια ακόμη πιο καθοριστική αλλαγή για το περιεχόμενο του μεταμοντερνισμού την περίοδο που εμφανίστηκε και αναπτύχθηκε είναι η αποδυνάμωση – μετά και το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ – του Διεθνούς Κομμουνιστικού Κινήματος, μαζί και της θεωρίας της επανάστασης, με γεγονότα όπως:
Η σύγκρουση της Κίνας με την ΕΣΣΔ, η εκδήλωση της αντεπανάστασης στην Τσεχοσλοβακία, η εμφάνιση του ευρωκομμουνισμού, η αδυναμία του ΚΚΓ να προσανατολίσει ταξικά την εξέγερση του Μάη του ’68, μια πορεία που κορυφώνεται με την ανατροπή του σοσιαλισμού στα τέλη της δεκαετίας του 1980 με αρχές του 1990.
Το μεταμοντέρνο δηλαδή φύεται και αναπτύσσεται στο ιστορικό έδαφος ενός ολοένα και πιο αρνητικού για το εργατικό – κομμουνιστικό κίνημα παγκόσμιου συσχετισμού δυνάμεων, σε μια περίοδο όπου ο καπιταλισμός φαντάζει όλο και ισχυρότερος […]
Παρότι το μεταμοντέρνο εξόρμησε από τη Γαλλία, η χώρα που ευδοκίμησε είναι κύρια οι ΗΠΑ.
Μεταμοντερνισμός και τέχνη
Στην τέχνη ο μεταμοντερνισμός εμφανίστηκε ως ρήξη με τον μοντερνισμό και υπέρβασή του, στο όνομα ότι ο μοντερνισμός είχε πια παρακμάσει.
Η αλήθεια είναι ότι αποτελεί άρνηση του μοντερνισμού, προς αντιδραστική όμως κατεύθυνση. Όχι υπέρβαση.
Γιατί ο μοντερνισμός με τον έναν ή άλλο τρόπο, στον έναν ή άλλο βαθμό, και χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ταυτιζόμαστε σε καθετί μαζί του, σε κάθε του έκφραση, εκδήλωνε τάσεις αμφισβήτησης του καπιταλισμού.
Ταυτόχρονα, ο επαναστατικός άνεμος της Οκτωβριανής Επανάστασης επέδρασε αναζωογονητικά σε αρκετά ρεύματά του, που εμφάνισαν φιλοκομμουνιστική τάση (εξπρεσιονισμός, φουτουρισμός, σουρεαλισμός, ακόμη και ο ντανταϊσμός) και έδωσαν σπουδαία εργαλεία για τη σύγχρονη επαναστατική τέχνη […].
Ο μοντερνισμός άλλαξε ριζικά τη μορφή της έως τότε τέχνης.
Αντίθετα, ο μεταμοντερνισμός ανακυκλώνει τα παλιά της υλικά, μιμείται τις προηγούμενες απ’ αυτόν τεχνοτροπίες όλων των περιόδων στην Ιστορία της τέχνης.
Ο μοντερνισμός χλευάστηκε και αποκηρύχτηκε από την αστική τάξη ως κακόγουστος, ανήθικος, ανατρεπτικός, αντικοινωνικός.
Αντίθετα, η μεταμοντέρνα τέχνη, παρότι κι αυτή χρησιμοποιεί την πρόκληση και παρουσιάζεται ως αντισυμβατική, προβάλλεται και εκθειάζεται από όλες τις κρατικές και ιδιωτικές δομές, τα κορυφαία μουσεία της σύγχρονης τέχνης, τα ιδρύματα, τις γκαλερί, το εκπαιδευτικό σύστημα.
Δεν θα κατανοηθεί όμως βαθύτερα η λογική του μεταμοντερνισμού στην τέχνη αν δεν επιχειρήσουμε να δώσουμε μια συνοπτική και γενική εικόνα της θεωρίας του, με τους κινδύνους βέβαια της σχηματικότητας που εμπεριέχει η απλούστευση σύνθετων, πολυποίκιλων και συχνά αντιφατικών φιλοσοφικών θεωρήσεων από τους εισηγητές του.
Άρνηση της διαλεκτικής
Οι ιδεολόγοι του μεταμοντέρνου έχουν αφετηρία τους την προσπάθεια να υπερβούν την αστική φιλοσοφία […].
Σε αυτό το περίγραμμα εκφράζουν δυσπιστία απέναντι στη λογική, στην αιτιοκρατία και την αντικειμενικότητα, αρχές στις οποίες θεμελιώθηκε η επιστήμη.
Ο μαρξισμός, έχοντας διαπιστώσει την αδυναμία αυτών των εννοιών να εκφράσουν τη διαρκή κίνηση της υλικής πραγματικότητας, πραγματοποίησε μια διαλεκτική υπέρβασή τους, που τις αντιστοίχισε στην κίνηση αυτή, χωρίς να τις καταργήσει.
Ο μεταμοντερνισμός, αντίθετα, μαζί με τα νερά της μεταφυσικής πετά και τα μέσα για να γνωρίσουμε τον κόσμο. Από τη διαλεκτική κρατάει μόνο την ιδέα της διαρκούς κίνησης και μεταβολής.
Κατά τ’ άλλα δεν δέχεται κανένα νόμο που να διέπει αυτή την κίνηση.
Αρνείται την πολλαπλότητα των αλληλοσυνδέσεων και τη συνάφεια των φαινομένων της πραγματικότητας μέσα από τους αιτιώδεις συνδέσμους τους, τη σύνδεση της σχετικής με την απόλυτη αλήθεια,
την τάση δηλαδή της επιστήμης να συγκλίνει ολοένα και περισσότερο προς την απόλυτη αλήθεια, τη σχέση του τυχαίου με το αναγκαίο και γενικότερα τη δυνατότητα του ανθρώπου να εισχωρήσει στις ιδιότητες των πραγμάτων και των καταστάσεων, να ανακαλύψει τις σχέσεις και τους νόμους που τις διέπουν.
Γι’ αυτό καταλήγει σε αυτό που ειπώθηκε στην αρχή:
Πως η κίνηση του κόσμου είναι χαοτική, τυχαία, συμπτωματική, αβέβαιη, απροσδιόριστη […].
Από τη στιγμή που η θεωρία του μεταμοντέρνου αρνείται την ύπαρξη αλήθειας, καταλήγει στον απόλυτο σχετικισμό, στο ότι όλες οι απόψεις έχουν την ίδια ισχύ.
Αλήθεια είναι η αλήθεια του καθενός και όλες οι αλήθειες είναι δεκτές […].
Πόσο ριζοσπαστική είναι η μεταμοντέρνα τέχνη; Στην αναζήτηση του θεαματικού, του σοκαριστικού
Ένα μεγάλο μέρος της μεταμοντέρνας τέχνης, με το επιχείρημα ότι η τέχνη πρέπει να αγκαλιάσει πλατιά το λαό, ενσωματώνεται πλήρως στην καπιταλιστική αγορά.
Είναι χαρακτηριστικό ότι το πρώτο ρεύμα της μεταμοντέρνας τέχνης στα εικαστικά ήταν η ποπ αρτ.
Ένα ρεύμα που δανείζεται τα θέματά του κυρίως από καταναλωτικά αγαθά, περιοδικά, διαφημιστικά, τηλεόραση, ταινίες, κινούμενα σχέδια και κόμικς, για να κάνει την τέχνη «λαϊκή», να τη φέρει κοντά στο λαό.
Όχι συμβάλλοντας στην άνοδο της πολιτιστικής στάθμης του λαού, αλλά κατεβάζοντας το επίπεδο της τέχνης στην αναπαραγωγή μιας επιφανειακής εικόνας για την καπιταλιστική πραγματικότητα, π.χ. ως κοινωνία πολλαπλών επιλογών κατανάλωσης.
Γυρεύοντας το θεαματικό, το εντυπωσιακό, το σοκαριστικό, πολλοί καλλιτέχνες του μεταμοντερνισμού επινοούν ακραίες καταστάσεις, όπου κυριαρχεί καθετί το παράταιρο με την κοινωνία:
Το περιθωριακό, το εξεζητημένο, το αποκλίνον, το άνομο, το διεστραμμένο, τα οποία συνήθως αναπαριστούν με τα νέα είδη τέχνης που πρώτοι εισήγαγαν, και αυτό είναι προς τιμήν τους, όπως είναι οι performances, τα χάπενινγκς, οι εγκαταστάσεις (installations), αλλά και τα ζωγραφισμένα σώματα, τα νεκρά ζώα κ.λπ.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η performance «Rhythm 0» (1974) που καθιέρωσε την Αμπράμοβιτς.
Η καλλιτέχνης στεκόταν ακίνητη και το κοινό καλούνταν να «συνδημιουργήσει» χρησιμοποιώντας κατά βούληση κάποια από τα 72 εργαλεία που υπήρχαν σε ένα τραπέζι.
Ανάμεσα σ’ αυτά ήταν ένα τριαντάφυλλο με αγκάθια, ένα φτερό, άρωμα, μέλι, κρασί, ψαλίδι, μαχαίρι, καρφιά, ένας βαρύς λοστός, ένα γεμάτο πιστόλι.
Φυσικά, το μόνο που δεν έκανε το κοινό ήταν να τη σκοτώσει.
Όλα τα άλλα αποτροπιαστικά, όπως να της σκίσουν τα ρούχα, να την κόψουν με ξυράφι, να επιτεθούν σεξουαλικά στο σώμα της, να κολλήσουν πάνω της φωτογραφίες κλπ., έγιναν.
Το πιθανότερο νόημα της παράστασης είναι η απελευθέρωση του ανθρώπου από τους κανόνες, τις συμβάσεις, τα στερεότυπα της κοινωνίας, που αντικειμενικά καταλήγει στο ότι όλα είναι επιτρεπτά […].
Η αποθέωση του σώματος ως άψυχου, κενού αντικειμένου και με ηδονοβλεπτική διάθεση είναι ένα από τα χαρακτηριστικά του μεταμοντέρνου.
Στην αρχιτεκτονική η τάση του εντυπωσιασμού οδηγεί σε καθαρό φορμαλισμό. Η φόρμα του έργου συνθλίβει το περιεχόμενό του.
Επιβλητικά – χάριν της λαϊκότητας, δηλαδή της εμπορικότητας – κτίρια δεν πληρούν στοιχειώδεις κανόνες υγιεινής και άνετης διαβίωσης, δεν σέβονται ούτε στοιχειωδώς τη λειτουργικότητα […].
Το τέλος της Ιστορίας
Ξεκινώντας από την καλή πρόθεση να εξαλείψουν τη μεταφυσική αντίληψη του Διαφωτισμού πως η Ιστορία είναι μια συνεχής και σταθερή πορεία προς την πρόοδο, οι θεωρητικοί του μεταμοντερνισμού εξαλείφουν και την επιστημονική προσέγγιση της Ιστορίας, τη θεωρία του ιστορικού υλισμού,
που αποδεικνύει ότι τα εκμεταλλευτικά συστήματα, όπως ο καπιταλισμός, δεν είναι αιώνια, αλλά η δραστηριότητα των ανθρώπων, αξιοποιώντας τις αντιφάσεις τους, τα καταργεί και τα αντικαθιστά με ανώτερα κάθε φορά συστήματα.
Στην ουσία απορρίπτουν την προοπτική του πραγματικού τέλους της Ιστορίας όπως τη γνωρίσαμε και την απαρχή μιας Ιστορίας πραγματικής απελευθέρωσης του ανθρώπου, που μπορεί να φέρει η συνειδητή και οργανωμένη πάλη της εργατικής τάξης με την ανατροπή του καπιταλισμού και την οικοδόμηση του σοσιαλισμού – κομμουνισμού.
Έτσι έρχονται να αναπληρώσουν το κενό που αφήνουν καταργώντας την Ιστορία, με τις μικρές, βιωματικές ιστορίες.
Ένα παράδειγμα θα αντληθεί από το βιβλίο «Ορθοκωστά» (1994) του Θανάση Βαλτινού.
Το έργο αποτελεί παράθεση βιωματικών αφηγήσεων από κατοίκους μερικών χωριών της Κυνουρίας την περίοδο 1943-45 για τις τραυματικές εμπειρίες τους από την αγριότητα και το δολοφονικό μένος του ΕΛΑΣ, οι οποίοι αντιδρούν προσχωρώντας στους ταγματασφαλίτες […].
Το έργο, με την επίκληση της γνησιότητας που έχει η καταγραφή μικρών και απείθαρχων τάχα σε μια συνολική ερμηνεία ιστοριών, επιτελεί στην ουσία μια μεγάλη, συνολική, αλλά και αντιεπιστημονική ιστορική αφήγηση […].
Γενικότερα, όποτε το μεταμοντέρνο καταπιάνεται με την Ιστορία, επιδεικνύει μια ιδιαίτερη προτίμηση σε δευτερεύοντα, επουσιώδη και τυχαία γεγονότα, με τα οποία και ερμηνεύει τις ιστορικές εξελίξεις.
Ενδεικτική είναι η τελευταία ταινία του Λάνθιμου «Η ευνοούμενη», που παρουσιάζει μια αμφισβητούμενη από τους περισσότερους ιστορικούς ομοφυλοφιλική διάσταση στην προσωπικότητα της βασίλισσας Άννας της Αγγλίας, τελευταίας από τη δυναστεία των Στιούαρτ, αποδίδοντας όλα τα ιστορικά γεγονότα της περιόδου στην ομοφυλοφιλία της βασίλισσας […].
Ολοκληρώνεται με το 2ο Μέρος
Ακολουθεί το βίντεο με ολόκληρη την παρουσίαση της Ελ. Μηλιαρονικολάκη όπου μπορεί κανείς να δει και σε εικόνες ενδεικτικά έργα του μοντερνισμού, όπως προβλήθηκαν στην εκδήλωση.
Πόσο ριζοσπαστική είναι η μεταμοντέρνα τέχνη; (vid)
Πηγή: Ριζοσπάστης
