Η αντιπαράθεση Μαρξισμού – Αναρχισμού – Μέρος 1ο
Σε θέματα Ιδεολογίας και Πολιτικής
Ο αναρχισμός σαν ιδεολογικό ρεύμα αναπτύχθηκε στα μέσα του 19ου αιώνα.
Το αυθόρμητο που κυριαρχεί στο νεαρό εργατικό κίνημα, η έλλειψη πολιτικής πείρας συναντιέται με τις ουτοπικές θεωρίες των Μαξ Στίρνερ, Προυντόν κλπ.
Στην εμφάνισή του ο αναρχισμός εκφράζει τη διαμαρτυρία στρωμάτων που αποτελούν ουσιαστικά κατάλοιπα της φεουδαρχίας στον καπιταλισμό κι όχι το καινούργιο που φέρνει η εργατική τάξη.
Γι’ αυτό το λόγο κι ο αναρχισμός είχε κυρίως επιρροή σε αγρότες, μεσαία στρώματα της πόλης και καθυστερημένα τμήματα της εργατικής τάξης.
Ο αναρχισμός είχε επιρροή σε χώρες και περιοχές όπως η Ιταλία, Ισπανία, Βαλκάνια, Λατινική Αμερική, όπου αυτά τα στρώματα αποτελούσαν ένα σημαντικό κομμάτι του πληθυσμού.
Από την απομάκρυνση του Μπακούνιν και των οπαδών του από την Α΄ Διεθνή μέχρι σήμερα ο αναρχισμός κι οι αναρχικοί έχουν καταγράψει μια πορεία αντιπαράθεσης με το μαρξισμό – λενινισμό και το εργατικό κίνημα.
Στο άρθρο αυτό θα προσπαθήσουμε να κωδικοποιήσουμε τα βασικά ζητήματα αντιπαράθεσής μας με τις αναρχοαυτόνομες αντιλήψεις, αποδεικνύοντας παράλληλα ότι αυτές δεν είναι καινούργιες, αλλά αναμάσημα αντιλήψεων που επέδρασαν στο εργατικό κίνημα στις αρχές της συγκρότησής του.
Επίσης να αποκαλύψουμε την αντιδραστικότητά τους, κρίνοντας τόσο τη θεωρητική άποψη όσο και την πράξη των αναρχικών.
Χρειάζεται να διευκρινίσουμε ότι ο αναρχισμός δεν βασίζεται σε ένα συγκροτημένο σύστημα φιλοσοφίας και ιδεών, αλλά κυρίως σε ένα συνονθύλευμα αντιλήψεων διάφορων φιλοσόφων.
Αναρχισμός κι Ελευθερία
Η πλειοψηφία της νεολαίας στον καπιταλισμό και ιδιαίτερα στο ιμπεριαλιστικό στάδιό του ζει σε μια αντίφαση.
- Από τη μια διαμορφώνεται η αντίληψη, τόσο αντικειμενικά όσο και μέσα από συστηματική προπαγάνδα, ότι ζει σε μια «ελεύθερη κοινωνία», ότι έχει «ελευθερία επιλογής» σε όλους τους τομείς της ζωής της.
- Από την άλλη, μέσα στην ίδια τη ζωή αντιλαμβάνεται ότι τα πράγματα δεν είναι έτσι.
Μπροστά της ορθώνονται οι ταξικοί φραγμοί στη μόρφωση, τον πολιτισμό, την έκφραση, τη δημιουργία, η ανασφάλεια κι η αβεβαιότητα για το εργασιακό μέλλον, η αφαίρεση δικαιωμάτων και κατακτήσεων, ο αυταρχισμός.
Ο καπιταλισμός κι η αστική κοινοβουλευτική δημοκρατία παρουσιάζονται σαν ελεύθερη κοινωνία. Το αστικό σύνταγμα λέει ότι όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι.
Η αλήθεια είναι ότι ο εργάτης στον καπιταλισμό είναι ελεύθερος σε σχέση με το δούλο και το δουλοπάροικο που αναγκάζονταν με φυσικό ή νομικό καταναγκασμό να δουλεύουν για το δουλοκτήτη και το φεουδάρχη αντίστοιχα, αποτελούσαν μέρος της ιδιοκτησίας τους.
Η εκμετάλλευση και καταπίεση στον καπιταλισμό είναι συγκαλυμμένη.
Η ελευθερία που προσφέρει ο καπιταλισμός έχει σαν όριό της τον οικονομικό καταναγκασμό που λέει με απλά λόγια ότι όποιος δεν πουλήσει την ικανότητα του για δουλειά (την εργατική του δύναμη) στον καπιταλιστή δε θα μπορέσει να ζήσει.
Ο εργάτης, το παιδί του εργάτη που θα γίνει εργάτης, ο φτωχός αγρότης, ο μικρομεσαίος υφίσταται την καταπίεση της οικονομικής λειτουργίας του καπιταλισμού που στηρίζεται στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο και την ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής.
Αυτή η οικονομική λειτουργία βέβαια προστατεύεται νομικά και πολιτικά, όλος ο κρατικός μηχανισμός λειτουργεί με στόχο την προστασία της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας και των κερδών.
Οι περίφημες «κρατικές παρεμβάσεις» δεν κάνουν τίποτα άλλο από αυτό, οι νόμοι, οι καπιταλιστικές αναδιαρθρώσεις, οι αντιλαϊκές πολιτικές. Στον καπιταλισμό σαν πρώτο δικαίωμα αναγνωρίζεται αυτό της ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής, η ελευθερία του καπιταλιστή. Αυτό είναι ελευθερία για την ελάχιστη μειοψηφία της καπιταλιστικής κοινωνίας.
Οι οικονομικοί νόμοι του καπιταλισμού λειτουργούν αντικειμενικά με τέτοιο τρόπο ώστε ο πλούτος συγκεντρώνεται σε όλο και πιο λίγα χέρια κι οι κρατικές παρεμβάσεις κινούνται στα πλαίσια αυτών των νόμων, φροντίζουν να εξασφαλίζουν την απρόσκοπτη λειτουργία τους.
Όταν αμφισβητείται πολιτικά η ελευθερία του καπιταλιστή, δηλαδή όταν αμφισβητείται η ελευθερία του κέρδους, η ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, η εξουσία του, έχουμε ειδικά σκληρά μέτρα σε πολιτικό επίπεδο, πολιτική αντίδραση, καταστολή, αυταρχισμό, διώξεις, δίκες μέχρι και κατάργηση της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, φασισμό και δικτατορίες.
Ο μαρξισμός – λενινισμός θεωρεί ότι ελευθερία σημαίνει η δυνατότητα του ανθρώπου να κατανοήσει τις αντικειμενικές συνθήκες της φυσικής και κοινωνικής πραγματικότητας και να δράσει με βάση αυτή τη γνώση και κατανόηση για να την αλλάξει προς το συμφέρον του.
Για παράδειγμα ο άνθρωπος στην πρωτόγονη κοινωνία δεν μπορούσε να είναι ελεύθερος από τα φυσικά φαινόμενα εφόσον δεν είχε τη δυνατότητα να παρέμβει και σε ένα βαθμό να επιβληθεί στο φυσικό περιβάλλον.
Η ελευθερία του ανθρώπου δεν μπορεί να ξεπεράσει φυσικά όρια (π.χ. κανένας δεν μπορεί να αγνοήσει το νόμο της βαρύτητας και να πετάξει επειδή μόνο το θέλει).
Δεν μπορεί όμως να υπάρξει ούτε έξω από τις κοινωνικές συνθήκες. Κανένας δεν μπορεί να είναι ανεξάρτητος από την κοινωνία στην οποία ζει.
Τα δεδομένα κατανόησης της αναγκαιότητας και των αντικειμενικών συνθηκών τα δίνει η κοινωνία. Κι αυτό βέβαια σχετίζεται και με το επίπεδο της πολιτιστικής ανάπτυξης της κοινωνίας.
Π.χ. δε θα μπορούσε στη φεουδαρχία να διαπιστωθεί επιστημονικά η αναγκαιότητα μιας κοινωνίας χωρίς ταξική εκμετάλλευση, όπως μπορεί να γίνει κατανοητή στον καπιταλισμό, όχι γιατί οι καταπιεσμένοι δε θα το ήθελαν αλλά γιατί δε θα μπορούσαν αντικειμενικά να το προσεγγίσουν με τα μέσα που διέθεταν (πείρα, ανάπτυξη της παραγωγής, επιστήμη) κι ακόμα περισσότερο να χαράξουν δραστηριότητα για να το πετύχουν.
Η ελευθερία λοιπόν για το μαρξισμό – λενινισμό είναι σχετική. Η έννοια ελευθερία έχει ταξικό περιεχόμενο.
Δηλαδή ελευθερία για την πλειοψηφία της ανθρωπότητας, για την εργατική τάξη, τα φτωχά λαϊκά στρώματα σημαίνει κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, σημαίνει κοινωνική ιδιοκτησία και διαφέρει ριζικά από τον τρόπο με τον οποίο ορίζουν την ελευθερία οι αστοί και μικροαστοί διανοητές.
Η αταξική κομμουνιστική κοινωνία χαρακτηρίζεται από τους κλασσικούς σαν βασίλειο της ελευθερίας γιατί τότε η ανθρωπότητα απαλλαγμένη από τις αντιθέσεις του καπιταλισμού, από τους κοινωνικούς περιορισμούς θα μπορεί να θέσει ολοκληρωμένα στην υπηρεσία της τις νομοτέλειες κίνησης της κοινωνίας και της φύσης.
Τότε:
«…η ελεύθερη ανάπτυξη του κάθε ατόμου, αποτελεί την προϋπόθεση της ελεύθερης εξέλιξης της κοινωνίας». (Καρλ Μαρξ)
Οι αναρχικοί είναι οπαδοί της «απόλυτης ελευθερίας».
Η ρίζα αυτής της αντίληψης είναι μικροαστική.
Δηλαδή εκφράζει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται τον καπιταλισμό μικροαστικά στρώματα που βλέπουν την ύπαρξή τους να αμφισβητείται από την καπιταλιστική ανάπτυξη, την ιδιοκτησία τους να χάνεται, να καταστρέφεται από το μονοπώλιο.
Διεκδικούν το «δικαίωμά τους» στη μικρή ιδιοκτησία.
Αυτή είναι η βάση του αναρχισμού, ανεξάρτητα αν αναρχικές ομάδες αναφέρονται στην εργατική τάξη και την εκμετάλλευση.
Κάθε ιδεολογικό ρεύμα στη κοινωνία αντανακλά ταξική θέση, αντανακλά ταξικά συμφέροντα.
Ο «κλασσικός» αναρχισμός άλλωστε δηλώνει σαν στόχο του την οικοδόμηση μιας κοινωνίας που θα στηρίζεται στην ομοσπονδία αυτοδιοικούμενων κοινοτήτων μικρών παραγωγών – ιδιοκτητών.
Η αναρχική άποψη περί ελευθερίας φιλοσοφικά στηρίζεται στην αντίληψη ότι το άτομο είναι ελεύθερο «φυσικά» κι ανεξάρτητο από την κοινωνία.
Άρα η ένταξή του στη κοινωνία συνοδεύεται από καταπίεση.
Η αντιπαράθεση Μαρξισμού – Αναρχισμού – Μέρος 1ο
Αυτή η θέση μοιάζει με τη φιλελεύθερη αντίληψη περί ελευθερίας κι ουσιαστικά παραγνωρίζει ότι το άτομο είναι προϊόν της κοινωνίας. Βέβαια εδώ θα πρέπει να τονίσουμε ότι υπάρχουν διαφορές.
Οι βασικοί εκφραστές του αναρχικού ατομισμού ήταν ο Στίρνερ[1] κι ο Προυντόν.[2]
Στη πορεία Μπακούνιν[3] και Κροπότκιν[4] υιοθέτησαν «άναρχο – κομμουνιστικά δόγματα» τα οποία δε στηρίζονταν στην ατομική ιδιοκτησία αλλά στην κοινοτική, εκφράζοντας ιδεολογικά τους άκληρους αγρότες της Ρωσίας.
Τα πειράματα του Μπακούνιν και του Κροπότκιν για «ελεύθερες αυτοδιαχειριζόμενες κοινότητες» στα πλαίσια του καπιταλισμού οδηγήθηκαν, όπως και τα ανάλογα των ουτοπικών σοσιαλιστών στις αρχές του 19ου αιώνα, σε τραγική αποτυχία.
Χαρακτηριστικό για την αντίληψη του αναρχισμού για την ελευθερία είναι το παρακάτω απόσπασμα:
«Οσο υπάρχει έστω κι ένας φυλακισμένος άνθρωπος κανείς μας δε θα είναι ελεύθερος […] όσο υπάρχουν φυλακές είμαστε όλοι φυλακισμένοι […]
Η ρήξη με το οικογενειακό καθεστώς, το σαμποτάρισμα της σχολικής πλήξης, η άρνηση του χακί εκβιασμού του στρατού, οι κοπάνες, οι λούφες, οι συγκρούσεις με τα αφεντικά, η απαξίωση της λαμπρής καριέρας – όλες αυτές οι καθημερινές απειθαρχίες συνιστούν μια αντισυμβατική προσωπική στάση…».
Συνεχίζεται με το 2ο Μέρος
Σημειώσεις:
[1]. Μαξ Στίρνερ (1806-1856): Ψευδώνυμο του Σμίτ Κασπάρ. Γερμανός φιλόσοφος, νεοχεγγελιανός και ιδεολόγος του αναρχισμού.
Ο Στίρνερ ουσιαστικά πρόβαλε τον αναρχικό ατομισμό. Θεωρούσε σαν δημιουργική δύναμη της ιστορίας την αυτοσυνείδηση. Απορρίπτοντας κάθε κανόνα ηθικής και συμπεριφοράς θεωρούσε ότι πηγή του δικαίου και της ηθικής είναι η δύναμη κάθε ξεχωριστής προσωπικότητας.
Ο μηδενισμός κι ο αναρχισμός είναι η βασική συνισταμένη των θεωριών του που την περίοδο 1840-1860 επηρέασαν έναν αριθμό μικροαστών διανοούμενων, όπως ο Μ. Α. Μπακούνιν, ο Φ. Νίτσε κλπ.
Οι Μαρξ – Ενγκελς στο έργο τους «Η Γερμανική Ιδεολογία» απέδειξαν το αβάσιμο της κριτικής του Στίρνερ ενάντια στον κομμουνισμό και κατέρριψαν τις θεωρίες του.
[2]. Προυντόν Πιερ Ζοζέφ (1809-1865): Γάλλος μικροαστός σοσιαλιστής θεωρητικός του αναρχισμού. Εγινε γνωστός από το βιβλίο του «Τι είναι ιδιοκτησία;» (1840) όπου διακήρυττε ότι η ιδιοκτησία είναι κλοπή. Τη περίοδο 1844-45 γνωρίζεται στο Παρίσι με τους εξόριστους νεοχεγγελιανούς και τον Κ. Μαρξ.
Στο έργο του «Σύστημα οικονομικών αντιφάσεων ή φιλοσοφία της αθλιότητας» προτείνει τον ειρηνικό δρόμο μετασχηματισμού της κοινωνίας με τη μεταρρύθμιση των πιστώσεων και της κυκλοφορίας και επιτίθεται δριμύτατα ενάντια στον κομμουνισμό.
Ο Μαρξ στο έργο του «Η αθλιότητα της Φιλοσοφίας» κατέκρινε με τη σειρά του τις ιδέες του Προυντόν. Το 1848 εκλέγεται βουλευτής της Συντακτικής Συνέλευσης. Αναπτύσσει θεωρίες για τη Συνεργασία των τάξεων και την κατάργηση του κράτους.
Το 1849 καταδικάζεται 3 χρόνια για προσβολή στο πρόσωπο του Προέδρου Λουδοβίκου Ναπολέοντα Βοναπάρτη. Το 1851 επιδοκιμάζει το πραξικόπημα του Βοναπάρτη θεωρώντας το ιδιότυπη κοινωνική επανάσταση. Το 1858 φυλακίζεται ξανά για αντικληρικό έργο, δραπετεύει και διαφεύγει στο Βέλγιο. Επιστρέφει το 1862. Στο τέλος της ζωής του επεξεργάζεται το Πρόγραμμα των οπαδών της αμοιβαιότητας.
[3]. Μπακούνιν Μιχαήλ Αλεξάντροβιτς (1814-1876): Ρώσος επαναστάτης ένας από τους ιδρυτές του αναρχισμού. Φοίτησε στη σχολή Πυροβολικού της Πετρούπολης, αποστρατεύτηκε το 1835. Το 1840 φεύγει στο εξωτερικό.
Προσχώρησε στους «αριστερούς χεγκελιανούς». Παίρνει μέρος σε διάφορες εξεγέρσεις σε όλη την Ευρώπη. Το 1850 συλλαμβάνεται στη Σαξονία και παραδίνεται στις τσαρικές αρχές από τους Αυστριακούς.
Το 1857 στέλνεται εξορία στη Σιβηρία. Το 1861 δραπετεύει και μέσω Ιαπωνίας – ΗΠΑ επιστρέφει στην Ευρώπη. Το 1864-1867 ζει στην Ιταλία όπου και διαμορφώνει τις βασικές αναρχικές αντιλήψεις επηρεασμένος από τον Προυντόν.
Μέχρι το θάνατό του 1876 στη Βέρνη, ταξιδεύει σε Γαλλία – Ελβετία – Ιταλία προπαγανδίζει τις ιδέες του, παίρνει μέρος σε διάφορες εξεγέρσεις.
Στα τέλη του 1864 προσχώρησε στη Διεθνή Ενωση των Εργατών (Α΄ Διεθνή). Συγκρότησε τη μυστική «Διεθνή Αδελφότητα» με στόχο την υπονόμευση και τη διάσπαση της Διεθνούς.
Οι Μαρξ – Ενγκελς άνοιξαν αποφασιστικό μέτωπο ενάντια στις αντιλήψεις αλλά και στην τακτική του Μπακούνιν. Στο Συνέδριο της Χάγης (1872) ο Μπακούνιν κι οι οπαδοί του διώχνονται από τη Διεθνή.
[4]. Κροπότκιν Πιοτρ Αλεξέγεβιτς (1842-1921): Ρώσος θεωρητικός του αναρχισμού, κοινωνιολόγος, γεωγράφος και γεωλόγος. Καταγόταν από παλιά πριγκιπική οικογένεια.
Υπήρξε ακόλουθος του τσάρου. Διαμορφώνει δημοκρατική επαναστατική άποψη κατά την περίοδο που υπηρετούσε στη Σιβηρία. Το 1872 ταξιδεύει σε Βέλγιο και Ελβετία και προσχωρεί στην πτέρυγα της Διεθνούς που ακολουθούσε το Μπακούνιν. Επέστρεψε στη Ρωσία κι ανέπτυξε επαναστατική δράση.
Συνελήφθη το 1874, το 1876 δραπετεύει και φεύγει στο εξωτερικό όπου ζει πάνω από 40 χρόνια. Αναπτύσσει την αναρχική θεωρία που ονομάζει αναρχικό κομμουνισμό. Το 1905-07 τάσσεται υπέρ της επανάστασης.
Το 1907 παίρνει μέρος σαν προσκεκλημένος στο 5ο Συνέδριο του ΣΔΕΡΚ. Το 1914 με την έναρξη του Α΄ Π.Π. παίρνει θέση υπεράσπισης της πατρίδας. Το 1917 γυρνά στη Ρωσία. Σε λόγο του στο Κρατικό Συμβούλιο στη Μόσχα κάνει λόγο για κοινωνική ειρήνη.
Παρά το γεγονός ότι ήταν αντίπαλος του κράτους εκτίμησε το διεθνή ρόλο της Οκτωβριανής Επανάστασης και του ρόλου των Σοβιέτ. Το 1919-20 συναντήθηκε με το Λένιν. Το 1920 απευθύνθηκε στο διεθνές προλεταριάτο με έκκληση να εμποδίσει τη στρατιωτική επέμβαση των χωρών τους στη Ρωσία. Ο Κροπότκιν παρουσίασε ένα πλούσιο επιστημονικό έργο στον τομέα της γεωγραφίας και γεωλογίας.
Πηγή: Τεύχος 4/2004 της ΚΟΜΕΠ
