Η Λαϊκή Εξουσία στην Ελεύθερη Ελλάδα – Μέρος 1ο
«Η Ελλάδα σήμερα σχηματίζει δύο διαφορετικές χώρες, την κατεχόμενη και την μη κατεχόμενη. […] Η ελεύθερη Ελλάδα σήμερα είναι τόσο ελεύθερη από την εμπλοκή του Άξονα όσο και η Αγγλία»
Οι αντιστασιακές οργανώσεις με κυριότερη αυτή του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ κυριαρχούσαν στην ορεινή περιοχή που εκτείνονταν από τον Κόλπο της Κορίνθου έως τα Γιουγκοσλαβικά σύνορα και από τις δυτικές πλαγιές της Πίνδου έως τις ανατολικές ακτογραμμές.
Η αναφορά του αξιωματικού της βρετανικής οργάνωσης αντικατασκοπείας SOE (Special Operations Executive) κατέγραφε την πραγματικότητα που ίσχυε στην Ελλάδα δύο σχεδόν χρόνια ύστερα από την κατοχή της χώρας από τις δυνάμεις του Άξονα:
«Η Ελλάδα σήμερα σχηματίζει δύο διαφορετικές χώρες, την κατεχόμενη και την μη κατεχόμενη. Στην πρώτη οι συνθήκες διαβίωσης ποικίλουν ανάλογα με το αν η δύναμη κατοχής είναι η Γερμανία, η Ιταλία ή η Βουλγαρία.
Η ελεύθερη Ελλάδα σήμερα είναι τόσο ελεύθερη από την εμπλοκή του Άξονα όσο και η Αγγλία.
Παρόλο που τα σύνορα ανάμεσα στις δύο ζώνες είναι ρευστά, ανάλογα με τη στρατιωτική δράση, η κεντρική ορεινή ραχοκοκαλιά της οροσειράς της Πίνδου είναι ένα σύνολο που είναι μάλλον απίθανο να κατατμηθεί ή να κρατηθεί μόνιμα από τις παρούσες δυνάμεις του Άξονα στην Ελλάδα».[1]
Οι Γερμανοί περιορίζονταν στις αστικές περιοχές και στις οδικές αρτηρίες που τις συνέδεαν πραγματοποιώντας εκκαθαριστικές επιχειρήσεις και αποτυγχάνοντας ουσιαστικά να ελέγξουν την εκτεταμένη αυτή περιοχή.
Το αποτέλεσμα ήταν να δημιουργηθεί στα ορεινά της κατεχόμενης Ελλάδας ένα «κράτος εν κράτει», η Ελεύθερη Ελλάδα στην οποία το ΕΑΜ δεν ασκούσε απλά προσωρινό στρατιωτικό έλεγχο αλλά εμφανίζονταν ως φορέας εξουσίας
οργανώνοντας την οικονομική δραστηριότητα, αναμορφώνοντας το δικαστικό και εκπαιδευτικό σύστημα και εισάγοντας κοινωνικές μεταρρυθμίσεις.
Η Λαϊκή Εξουσία στην Ελεύθερη Ελλάδα – Μέρος 1ο
Τα επίπεδα ΕΑΜικής Εξουσίας
Στην περιοχή που έλεγχε το ΕΑΜ, η εξουσία δομούνταν σε τρία επίπεδα:
• Το πρώτο επίπεδο ήταν η πολιτικοστρατιωτική οργανωτική δομή που συντόνιζε τον αντιστασιακό αγώνα.
Το ανώτερο πολιτικό της σώμα ήταν η Κεντρική Επιτροπή του ΕΑΜ η οποία αποτελούνταν από τρεις βαθμίδες αντιπροσώπευσης:
- H πρώτη βαθμίδα ήταν οι αντιπρόσωποι των κομμάτων που συνιστούσαν το ΕΑΜ.
- Η δεύτερη βαθμίδα αποτελούνταν από τους αντιπροσώπους των αντιστασιακών οργανώσεων, ΕΛΑΣ, ΕΠΟΝ, ΕΑ και ΕΕΑΜ.
- Η τρίτη βαθμίδα αποτελούνταν από αντιπροσώπους των τοπικών εαμικών επιτροπών.
• Το δεύτερο επίπεδο ήταν ένα είδος κοινοβουλευτικής δομής η οποία συγκροτήθηκε ύστερα από το σχηματισμό τον Μάρτιο 1944 της ΠΕΕΑ (Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης μιας προσωρινής κυβέρνησης που εκλέχθηκε στις κατεχόμενες περιοχές και στην Ελεύθερη Ελλάδα.
• Στο τρίτο επίπεδο υπήρχε μια δομή βασισμένη στην άμεση δημοκρατία που αντιπροσωπεύονταν από τους θεσμούς της λαϊκής αυτοδιοίκησης και της λαϊκής δικαιοσύνης.
Οι θεσμοί αυτοί αναπτύχθηκαν εν μέρει αυθόρμητα και εν μέρει εξαιτίας της πρωτοβουλίας μικρών τοπικών στελεχών του κομμουνιστικού κόμματος ευνοημένοι από την πολεμική συγκυρία, ιδιαίτερα την έλλειψη τροφίμων και τη ληστεία, τις προϋπάρχουσες αγροτικές παραδόσεις και την κατάρρευση της κεντρικής κρατικής μηχανής.
Μπορούν να διακριθούν δύο φάσεις στην ανάπτυξη των λαοκρατικών θεσμών στις απελευθερωμένες από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ περιοχές.
Κατά τη διάρκεια της πρώτης φάσης, η οποία διήρκησε έως το Μάρτιο 1944, η Λαϊκή Δημοκρατία ή Λαοκρατία έλαβε τη μορφή τοπικών συμβουλίων και επιτροπών,
ενώ στη δεύτερη φάση, από το Μάρτιο 1944 μέχρι το τέλος της Κατοχής, απέκτησε κεντρική δομή με τη δημιουργία της κυβέρνησης του βουνού, της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ).
Στη συνέχεια θα παρουσιαστούν αναλυτικότερα οι ρίζες και οι πρακτικές της λαϊκής δημοκρατίας.
Η Λαϊκή Εξουσία στην Ελεύθερη Ελλάδα – Μέρος 1ο
Το αγροτικό ζήτημα
Η οργάνωση των αγροτών για ένα κοινό σκοπό ήταν μια ιδέα με μακρά διαδρομή αλλά με άμεσες και ζωντανές εμπειρίες.
Η παράδοση της τοπικής αυτοδιοίκησης, η οποία οργανώθηκε στα χρόνια της Οθωμανικής διακυβέρνησης, ήταν ακόμα δυνατή στις περιοχές της Παλαιάς Ελλάδας.
Πιο πρόσφατα, κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, στην ορεινή περιοχή της Ευρυτανίας, στην Κεντρική Ελλάδα, αναδύθηκε ένα επαρχιακό κίνημα, όπως η Συμβιβαστική Επιτροπή Καροπλεσίου το 1933,
το οποίο στόχευε στην αντικατάσταση του παλαιοκομματισμού και την εφαρμογή ενός νέου μοντέλου επίλυσης των προσωπικών διαφορών και των ζητημάτων των χωριών μέσω συλλογικών αποφάσεων με βάση την αρχή του συμβιβασμού.[2]
Η δικτατορία του Μεταξά έβαλε τέλος σε τέτοιες πρωτοβουλίες απαγορεύοντας και διαλύοντας τις κοινοτικές επιτροπές.
Η ύπαρξή τους ωστόσο δεν διαγράφηκε από τη συλλογική λαϊκή μνήμη.
Η ασφυκτική πίεση που δημιουργούσαν στον αγροτικό χώρο ζητήματα όπως η πείνα και οι στερήσεις, το πλιατσικολόγημα των κατακτητών και των ντόπιων συνεργατών τους και η επανεμφάνιση της ληστείας
έκαναν άμεση την ανάγκη για συλλογική αντιμετώπιση μέσω μιας μορφής κοινωνικής οργάνωσης των προβλημάτων που προέκυπταν στον αγροτικό χώρο εξαιτίας της Κατοχής αλλά και των ζητημάτων της καθημερινότητας.
Η ανάγκη αυτή οξύνονταν εξαιτίας της ανικανότητας της διορισμένης αυτοδιοίκησης και της χωροφυλακής, φορέων της κρατικής εξουσίας, να εξασφαλίσουν προστασία στους αγροτικούς πληθυσμούς.
Η Λαϊκή Εξουσία στην Ελεύθερη Ελλάδα – Μέρος 1ο
Λαϊκοί Θεσμοί στην ΕΑΜική Ελλάδα
Ήδη από την αρχή της Κατοχής, οι τοπικές πρωτοβουλίες προσπάθησαν να καλύψουν το κενό εξουσίας.
Τον Αύγουστο 1941 σε ένα συνοικισμό του χωριού Κλειτσός Ευρυτανίας, συγκροτήθηκε με πρωτοβουλία του κομμουνιστή Γεωργούλα Μπέϊκου, εκδότη της τοπικής εφημερίδας «Φωνή της Ευρυτανίας»,
Επταμελής Επιτροπή Επίλυσης των προβλημάτων του χωριού με βάση την ιδέα ότι ο λαός μπορεί μόνος του με δημοκρατικές διαδικασίες να αντιμετωπίσει τα προβλήματά του.
Η ίδρυση του ΕΑΜ, τον Σεπτέμβριο 1941, έκανε πιο συγκεκριμένες τις κατευθύνσεις όχι μόνο του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα ενάντια στους κατακτητές αλλά και του αγώνα για τα ζητήματα της καθημερινής ζωής.
Στα τέλη 1941 – αρχές 1942 συντάχθηκε από τον Γ. Μπέϊκο και από τοπικά μέλη του ΚΚΕ ο «Κώδικας Ποσειδών» ο οποίος έθετε τα θεμέλια της νέας λαϊκής αυτοδιοίκησης και αποτέλεσε τη βάση των λαοκρατικών θεσμών της Ελεύθερης Ελλάδας.
Σύμφωνα με την πρώτη αυτή πηγή πολιτικής διοίκησης, η γενική συνέλευση των ενήλικων κατοίκων κάθε χωριού αποτελούσε το κυρίαρχο όργανο της λαϊκής εξουσίας.
Στη θέση του παλαιού δημοτικού ή κοινοτικού συμβουλίου εκλέγονταν μία πενταμελής επιτροπή λαϊκής αυτοδιοίκησης η οποία επιλαμβάνονταν όλων των ζητημάτων του χωριού.
Συγκροτούνταν επιπρόσθετα υποεπιτροπές επισιτισμού, λαϊκής ασφαλείας, εκκλησιαστικών και εκπαίδευσης.
Το αξίωμα του μέλους των επιτροπών λαϊκής αυτοδιοίκησης ήταν άμισθο, τιμητικό και υποχρεωτικό.
Όλοι λογοδοτούσαν στη γενική συνέλευση η οποία συγκαλούνταν τακτικά μία φορά το μήνα.
Η δικαιοσύνη γίνονταν λαϊκή και ασκούνταν από τα λαϊκά δικαστήρια με κύρια μέριμνα το συμβιβασμό.[3]
Το 1943 ήταν τη μεγάλη χρονιά του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα και της δημιουργίας των λαοκρατικών θεσμών.
Καθώς το ένοπλο αντάρτικο κίνημα αύξανε τη δύναμή του και με τη δράση του δημιουργούσε μεγάλες ελεύθερες περιοχές στην ορεινή Ελλάδα το ζήτημα της διοίκησης και της οργάνωσης έπαψε να αφορά αποκλειστικά ορισμένες απομακρυσμένες ορεινές περιοχές και να περιορίζεται στην κάλυψη των αναγκών του ένοπλου αγώνα
αλλά στόχευε στην πολιτική διοίκηση ενιαίων εκτεταμένων περιοχών στις οποίες η ένοπλη αντίσταση βασίζονταν για τη συντήρηση και τη στελέχωσή της.
Μία εγκύκλιος η οποία εκδόθηκε από την επιτροπή Φθιώτιδας – Φωκίδος και Ευρυτανίας του ΕΑΜ, στις αρχές του 1943, θεσμοποίησε αυτό που συνέβαινε σε ευρεία κλίμακα σε όλη τη χώρα με πολλές τοπικές παραλλαγές.
Η συνέχεια ήρθε με την απόφαση 6 του Κοινού Συμμαχικού Στρατηγείου των Ανταρτών, το οποίο είχε συγκροτηθεί τον Ιούλιο 1943, με την οποία εδραιώθηκε η λαϊκή αυτοδιοίκηση και δικαιοσύνη στις ελεύθερες περιοχές στα πρότυπα του «Κώδικα Ποσειδώνα».
Η Λαϊκή Εξουσία στην Ελεύθερη Ελλάδα – Μέρος 1ο
Λίγους μήνες αργότερα, στα τέλη 1943 με βάση διαταγή του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ τέθηκαν σε ισχύ:
«Διατάξεις για την Αυτοδιοίκηση και Λαϊκή Δικαιοσύνη».[4]
Τα πρώτα άρθρα του κώδικα του ΕΛΑΣ είναι χαρακτηριστικά από αυτή την άποψη:
ΑΡΘΡΟ 1: Ο θεσμός της λαϊκής αυτοδιοίκησης σημαίνει ότι ο λαός συμμετέχει ενεργά στην διοίκηση για την άμεση και καλύτερη ικανοποίηση των κοινών συμφερόντων των πολιτών.
ΑΡΘΡΟ 2: Οι κύριοι κλάδοι της λαϊκή αυτοδιοίκησης είναι: α) Η διοίκηση των κοινοτήτων, δήμων, επαρχιών και νομαρχιών και β) Η λαϊκή δικαιοσύνη.[5]
Η ανταπόκριση των χωριών να σχηματίσουν κάποια μορφή νομικά οργανωμένης τοπικής εξουσίας ήταν μεγάλη.
Σε σύντομο χρονικό διάστημα αυτοί οι νέοι διακανονισμοί εισήχθησαν σε χωριά σε όλη την Κεντρική Ελλάδα και παρόλο που κάποιες ριζοσπαστικές πλευρές εξαλείφτηκαν σε μεταγενέστερους κώδικές, οι περισσότεροι από τους κανόνες συνέχιζαν να καθορίζουν τις πρακτικές της λαοκρατίας.
Οι θεσμοί της τοπικής αυτοδιοίκησης βασίζονταν στην συμμετοχή των κατοίκων με τη μορφή της γενικής συνέλευσης.
Ο Βασίλης Κάϊλας, μέλος της ΕΠΟΝ στο χωριό Βρούνιστα Λοκρίδας περιγράφει μία τέτοια συνέλευση για την εκλογή του τοπικού συμβουλίου:
«Πρώτα από όλα οι θεσμοί ήταν λαϊκοί. Αυτό σήμαινε ότι προέρχονταν από το λαό. Υπήρχε μία μεγάλη συνέλευση ανθρώπων για την αντικατάσταση του προέδρου της κοινότητας ο οποίος είχε διοριστεί από τους Γερμανούς.
Όλο το χωριό μαζεύτηκε στην κεντρική πλατεία ή στην αυλή του σχολείου και αυτοί, οι εκπρόσωποι του ΕΑΜ εξήγησαν ότι πρέπει να εκλέξουν έναν πρόεδρο και ένα τοπικό συμβούλιο.
Ειδικά ο πρόεδρος ο οποίος θα ήταν ο συντονιστής όλων των πράξεων […] Αυτοί οι άνθρωποι ήταν υπεύθυνοι και ψήφιζαν τον καλύτερο και πιο αποδεκτό πρόσωπο σύμφωνα με μία δημοκρατική διαδικασία».[6]
Σύμφωνα με τον Ανδρέα Κονδύλη, πρώην καπετάνιο του ΕΛΑΣ, η λαοκρατία:
«Σήμαινε εξουσία στο λαό, δηλαδή ο λαός θα κυβερνά το ίδιο του το σπίτι, χωρίς αφεντικά, χωρίς σκλάβους».[7]
Ο Γιάννης Τσιάμης, ένας φτωχός αγρότης από τη Λάψη, μοιράζονταν την ίδια άποψη:
«Σημαίνει ότι μπορούμε να ψηφίσουμε αυτόν που θέλουμε. Σημαίνει επίσης ότι μπορούμε να αποφασίσουμε μόνοι μας τι να κάνουμε στο χωριό, ότι δεν κυβερνιόμαστε από άλλους από πάνω και ότι έχουμε τοπική αυτοδιοίκηση».[8]
Ένας νεαρός αγρότης – αντάρτης είπε στον Κ. Κουβαρά, μέλος της Αμερικανικής Αποστολής στην Ελλάδα το ίδιο πράγμα:
«Η Λαϊκή Δημοκρατία είναι ένα σύστημα διακυβέρνησης στο οποίο οι καθημερινοί άνθρωποι θα κυβερνούν τον τόπο».[9]
Τα όργανα της αυτοδιοίκησης η οποία αποτελούνταν από τον πρόεδρο της κοινότητας ή τον δήμαρχο, ένα συμβούλιο από πέντε επιτροπές, αντιμετώπιζαν τα καθημερινά ζητήματα στο χωριό όπως τη διαχείριση της δημόσιας περιουσίας και την τοπική φορολόγηση.
Το σύστημα συμπληρώνονταν από διάφορες υποεπιτροπές οι οποίες αντιμετώπιζαν συγκεκριμένα κοινοτικά προβλήματα.
Η πιο σημαντική από τις υποεπιτροπές ήταν η επιμελητεία τροφίμων για το ίδιο το χωριό που ήταν ευθύνη της Εθνικής Αλληλεγγύης (ΕΑ).
Σύμφωνα με το Δημήτριο Μανιώτη, μέλος της ΕΠΟΝ και αργότερα του ΕΛΑΣ:
«Αυτή ήταν η πιο σημαντική οργάνωση που έσωσε το λαό από την πείνα. Αυτή η οργάνωση φρόντιζε να ταΐσει το λαό. Όχι μόνο τους αντάρτες αλλά και τον πληθυσμό. Ήταν η οργάνωση η οποία συγκέντρωνε το εισόδημα του χωριού και παρακρατούσε ότι ήταν σωστό, 5 ή 10%».[10]
Ανάμεσα στις υποχρεώσεις των επιτροπών ήταν να παρέχουν τρόφιμα και εφόδια για τον ΕΛΑΣ.
Ο Κώστας Κωστόπουλος, νεαρός Επονίτης θυμάται:
«Το τοπικό συμβούλιο έπρεπε να κανονίσει τη μεταφορά εφοδίων στα ορεινά. Ο πρόεδρος του χωριού φρόντιζε ώστε όλοι να έχουν μερίδιο από τη δουλειά. Υπήρχε ένας κατάλογος και όλοι έπρεπε να πάνε.
Φυσικά γινόταν κάποιες εξαιρέσεις σε ειδικές περιπτώσεις. Αν για παράδειγμα το ζώο που έπρεπε να μεταφέρει τα εφόδια ήταν άρρωστο, και ούτω καθεξής».[11]
Η επιτροπή της λαϊκής ασφάλειας ήταν υπεύθυνη:
«Για την προστασία της ζωής, της τιμής και της περιουσίας του λαού»
και την επιβολή του νόμου και της τάξης στο χωριό.
Ολοκληρώνεται με το 2ο Μερος
Σημειώσεις:
[1]. L. Baerentzen (ed.): British Reports on Greece, 1943-1944, Copenhagen 1982 σελ. 2-3.
[2]. Θ. Τσουπαρόπουλος: Οι λαοκρατικοί θεσμοί της Ελληνικής Αντίστασης, Αθήνα 1989 σελ. 22-23.
[3]. Στο ίδιο, σελ. 27.
[4]. Στο ίδιο, σελ. 34, διαταγή 2929 του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ την 1η Δεκεμβρίου 1943.
[5]. Διαταγή Νο 2929, στο L.S. Stavrianos: «The Greek National Liberation Front (EAM), A study in resistance organization and andministration, Journal of Modern History, March 1952, σελ. 48.
[6]. Προφορική μαρτυρία Βασίλη Κάϊλα, 4/7/1996.
[7]. Προφορική μαρτυρία που παρατίθεται στο Ρίκι Βαν Μπουσχότεν: From Armatolik to People’s Rule, Amsterdam 1991 σελ. 258.
[8]. Στο ίδιο.
[9]. K. Kouvaras: OSS with the Central Committee of EAM, Αθήνα 1976 σελ. 29.
[10]. Προφορική Μαρτυρία Δημήτρη Μανιώτη, 5/7/1996.
[11]. Προφορική Μαρτυρία Κώστα Κωστόπουλου, 13 /4/1996.
Βιβλιογραφία:
- Εθνικό Συμβούλιο – Περιληπτικά πρακτικά της πρώτης συνόδου του, έκδοση Κοινότητας Κορυσχάδων Ευρυτανίας
- ΠΕΕΑ: Επίσημα Κείμενα. Πράξεις και Αποφάσεις, Έκδοση Αρχείου Εθνικής Αντίστασης
- Δημήτριος Ι. Ζέπος: Λαϊκή δικαιοσύνη εις τας ελευθέρας περιοχάς της υπό κατοχήν Ελλάδος, Αθήνα: ΜΙΕΤ 1986.
- Γεωργούλας Μπέϊκος: ΕΑΜ και Λαϊκή Αυτοδιοίκηση, Θεσσαλονίκη 1976.
- Γεωργούλας Μπέϊκος: Η λαϊκή εξουσία στην Ελεύθερη Ελλάδα, τόμος 2ος, Αθήνα: Θεμέλιο 2005.
- Θανάσης Τσουπαρόπουλος: Οι λαοκρατικοί θεσμοί της Εθνικής Αντίστασης. Ιστορική και Νομική Προσέγγιση, Αθήνα: εκδόσεις Γλάρος 1989.
- Χρήστος Τυροβούζης: Αυτοδιοίκηση και «Λαϊκή» Δικαιοσύνη 1942-1945, Αθήνα: Προσκήνιο, 1991.
Πηγή: Historical Quest
