Η κρίση της σχολικής εκπαίδευσης στην ΕΣΣΔ – Μέρος 1ο
Ομιλία του Ντ. Π. Κιριένκο στην πρακτική – επιστημονική συνδιάσκεψη που έγινε στη Μόσχα στο διάστημα 27-29 Απρίλη 2004 με θέμα:
«Το διεθνές κομμουνιστικό και αριστερό κίνημα στις συνθήκες της ιμπεριαλιστικής παγκοσμιοποίησης». Ο πλήρης τίτλος της ομιλίας είναι: «Η μαρξιστική αντίληψη ανάπτυξης του συστήματος εκπαίδευσης και η κρίση της σχολικής εκπαίδευσης στην ΕΣΣΔ».
Στις αρχές της δεκαετίας του ’60 το σοβιετικό σύστημα εκπαίδευσης θεωρείτο το καλύτερο στον κόσμο.
Όμως τέτοιο παρέμεινε για λίγο χρόνο.
Τα τελευταία 40 χρόνια1 στο σύστημα εκπαίδευσης στην ΕΣΣΔ παρατηρήθηκαν κρισιακά φαινόμενα.
Μετά από 30 χρόνια φθάσαμε πλέον να διαπιστώσουμε ότι το σύστημα εκπαίδευσης στην ΕΣΣΔ ξέπεσε στη 43η θέση στον κόσμο.
Στα τέλη της δεκαετίας του ’80 διαφοροποιήθηκε έντονα το επίπεδο των γνώσεων των μαθητών στις ενωσιακές δημοκρατίες.
Τα μέτρα που έπαιρνε η σοβιετική καθοδήγηση δεν έδιναν κανένα αποτέλεσμα.
Αντιθέτως η μείωση της διδακτέας ύλης, με σκοπό την εξάλειψη της επιβάρυνσης των μαθητών, όχι μόνο δυσκόλεψε την κατάσταση, χάνοντας τη συνήθεια της μάθησης, αλλά και οι μαθητές κουράζονταν πολύ περισσότερο με τα λιγότερα βάρη.
Είναι πολύ περίεργη η εμφάνιση του προβλήματος της κρίσης στο σύστημα εκπαίδευσης και μάλιστα στις πλέον ευνοϊκές συνθήκες για το σοβιετικό κράτος, που πολλά προβλήματα νομίζαμε ότι ήδη είχαν λυθεί.
Έτσι, για παράδειγμα, στο σχολικό έτος 1950-51 οι δάσκαλοι με ανώτατη εκπαίδευση αποτελούσαν μόνο το 14,2%, στο σχολικό έτος 1970-71 το 52,7% και στο σχολικό έτος 1990-91 το 77% και τώρα έχει φθάσει το 84%.
Παρά ταύτα η άνοδος της εξειδίκευσης του παιδαγωγικού προσωπικού δεν επηρέασε στο ελάχιστο την απόδοση των μαθητών.
Ούτε τα μέτρα για τη βελτίωση της χρηματοδότησης βοήθησαν.
Τα έξοδα ανά μαθητή αυξήθηκαν από 124 ρούβλια το 1970 στα 295 ρούβλια το 1988 και οι συνολικές δαπάνες για την εκπαίδευση έφθασαν στο απίστευτο και για σήμερα αριθμό των 46,7 δισεκατομμυρίων ρουβλιών.
Σε σχέση με αυτό έχουν ενδιαφέρον τα πειράματα που έγιναν στις ΗΠΑ, επί Μπιλ Κλίντον, ο οποίος υποσχέθηκε στους εκλογείς του να γίνει πρόεδρος-παιδαγωγός, δίνοντας το 1986 ενισχυμένη χρηματοδότηση σε 56 πειραματικά σχολεία στο Κάνσας, όπου χρησιμοποιήθηκαν πολλά νεωτεριστικά προγράμματα.
Για κάθε μαθητική θέση δαπανήθηκαν 36 χιλιάδες δολάρια, κάτι που επέτρεψε να δημιουργηθούν υλικές συνθήκες για την τελειοποίηση της μαθησιακής-παιδαγωγικής διαδικασίας τέτοιες που οι παιδαγωγοί μόνο να φανταστούν και να θέλουν μπορούσαν.
Τα αποτελέσματα όμως αποδείχθηκαν αποκαρδιωτικά.
Η άνοδος των δαπανών συνέπεσε με την πτώση της απόδοσης, την αύξηση των κρουσμάτων αντικοινωνικής συμπεριφοράς των μαθητών και του αριθμού των αποκλεισμένων
και οι μαθητές από τα συνήθη σχολεία ξεπερνούσαν ως προς το επίπεδο των ακαδημαϊκών επιτυχιών τους και της ανάπτυξης τους συνομήλικούς τους από τα πειραματικά σχολεία.
Είναι φανερό ότι οι αιτίες της κρίσης του συστήματος εκπαίδευσης δεν βρίσκονται στη μη επαρκή χρηματοδότηση, αλλά σε αυτή την ίδια.
«Η εκπαίδευση -τόνιζε ο Κ. Μαρξ- εξαρτάται γενικά από τις συνθήκες ζωής».2
και επομένως πρέπει να αναζητήσουμε την αιτία της κρίσης του συστήματος εκπαίδευσης στις αλλαγές στο πολιτικο-οικονομικό σύστημα της ΕΣΣΔ.
Στην οικονομία της χώρας εμφανίστηκαν στοιχεία της αγοράς.
Σταδιακά όλο το κράτος και μαζί με αυτό και το σύστημα εκπαίδευσης υπέστησαν αλλαγές και αναδομήθηκαν σε καπιταλιστική βάση.
Ο Κ. Μαρξ και ο Φρ. Ενγκελς απέδειξαν πως η εκπαίδευση έχει ταξικό χαρακτήρα και, αντιστοίχως, ο σκοπός, ο χαρακτήρας, το περιεχόμενο και οι μέθοδοι αλλάζουν στις διάφορες εποχές.
Κατ’ αυτόν τον τρόπο, άλλαξε και το ίδιο το σύστημα της εκπαίδευσης ανάλογα, ανταποκρινόμενο στην αλλαγή των κοινωνικών σχέσεων στη Σοβιετική Ενωση, στην εισαγωγή της οικονομίας της αγοράς, στις αλλαγμένες απαιτήσεις της κοινωνίας.
Ας εξετάσουμε με ποιο τρόπο αναπτύχθηκε και διαμορφώθηκε
το σύστημα εκπαίδευσης στην ΕΣΣΔ.
Το σοβιετικό σύστημα εκπαίδευσης άρχισε να διαμορφώνεται ως ολοκληρωμένο σύστημα κάπου στα 1927.
Ακριβώς εκείνη την περίοδο τελείωσαν τα πειράματα (πολλά από τα οποία ήταν ανεπιτυχή) στη βάση των οποίων έγινε κατορθωτό το πέρασμα στο ενιαίο πολυτεχνικό σχολείο.
Στο σχολικό έτος 1927-1928 το Λαϊκό Επιτροπάτο Διαφώτισης επικύρωσε για όλα τα σχολεία ενιαία, υποχρεωτικά ενιαιοποιημένα μαθητικά σχέδια.
Στα 1931 και 1932 η ΚΕ του ΠΚΚ (μπ) στις αποφάσεις:
«Για το βασικό και το μέσο σχολείο» και «Για τα μαθησιακά προγράμματα και το καθεστώς στο βασικό και μέσο σχολείο»
αναδείκνυε τις επιτυχίες που υπήρχαν στην κατεύθυνση δημιουργίας του ενιαίου εργασιακού πολυτεχνικού σχολείου, καθώς και μια σειρά αδυναμιών.
Χρησιμοποιώντας τις παρατηρήσεις του Λένιν «Για τη πολυτεχνική εκπαίδευση», από το 1920, υπεδείκνυε τους δρόμους εξάλειψής τους.3 Άρχισε σοβαρή προσπάθεια στην κατεύθυνση δημιουργίας εργασιακού σχολείου.
Στην απόφαση «Για το βασικό και μέσο σχολείο» καταγραφόταν η μεταφορά όλων των αχρησιμοποίητων κτισμάτων και εξοπλισμού από τις επιχειρήσεις στα σχολεία.
Τελικώς, η διαμόρφωση του ενιαίου συστήματος εκπαίδευσης ολοκληρώθηκε στο 2ο μισό της δεκαετίας του ’30.
Ούτε ο πόλεμος εμπόδισε την ανάπτυξη του συστήματος της εκπαίδευσης. Αντιθέτως σε κάποιες στιγμές το σχολείο μόνο κέρδισε.
Οι ανάγκες του κράτους στην πολεμική και μεταπολεμική περίοδο σε εργατική δύναμη καθόρισαν τη σοβαρή σχέση προς τους μαθητές.
Πολλοί από αυτούς κατόρθωσαν να περάσουν «ολόκληρο το πρόγραμμα» εργασιακής διαπαιδαγώγησης.
Οι επιτυχίες του συστήματος εκπαίδευσης, που έγινε το καλύτερο στον κόσμο τη δεκαετία του ’50, καθορίστηκαν από τις κοινές επιτυχίες του σοβιετικού κράτους.
Στις δεκαετίες του ’50 και του ’60 οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις αποτέλεσαν την αρχή της αντίστροφης πορείας στην ανάπτυξη της Σοβιετικής Ενωσης.
Την αποσύνθεση των οικονομικών βάσεων του σοβιετικού κράτους ακολούθησε η αποσύνθεση του συστήματος εκπαίδευσης.
Παρά το γεγονός ότι στα σχολεία γενικής εκπαίδευσης της ΕΣΣΔ υπήρξαν άνευ προηγουμένου επιτυχίες, σύμφωνα με τα αστικά μέτρα, υπήρξαν και πολλές αδυναμίες για την εξάλειψη των οποίων απαιτείτο παραπέρα ανάπτυξη του συστήματος εκπαίδευσης.
Το σύστημα εκπαίδευσης που οι βάσεις του μπήκαν στη δεκαετία του ’30, εξαντλήθηκε και δεν ανταποκρινόταν στις απαιτήσεις του καιρού.
Η αναγκαιότητα αλλαγής του περιεχομένου της σχολικής εκπαίδευσης έγινε ολοφάνερη, και εκείνο τον καιρό αυτό το εξηγούσαν ως υπέρμετρη επιβάρυνση του διδακτέας ύλης, κάτι που έκανε τη μάθηση αρκετά δύσκολη υπόθεση.
Πλήρη επιτυχία σε όλα τα αντικείμενα είχε μόνο το 35% των μαθητών.4
Το σύστημα εκπαίδευσης βρέθηκε σε αδιέξοδο και χρειαζόταν αλλαγές, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν άμεσα.
Όμως αντί να ακολουθήσουν το δρόμο του πολυτεχνικού σχολείου, την ανάπτυξη του συστήματος της εργασιακής διαπαιδαγώγησης, την κοινωνικοποίηση του σχολείου εξ ολοκλήρου, επιλέχθηκε ο καπιταλιστικός δρόμος ειδίκευσης της μέσης εκπαίδευσης.
Η εξειδίκευση της μάθησης γενικώς είναι γνώρισμα του καπιταλισμού. Ο καπιταλισμός δεν απαιτεί ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας.
Στον καπιταλισμό σημείωνε ο Κ. Μαρξ:
«Η μόρφωση, που ο αστός κλαίει το χαμό της, σημαίνει για την τεράστια πλειοψηφία τη μετατροπή της σε εξάρτημα της μηχανής».5
Η πνευματική ανάπτυξη δεν αποτελεί απαίτηση στο καπιταλιστικό σχολείο.
Οι δάσκαλοι των αστικών σχολείων όχι μόνο δεν ενδιαφέρονται να αναπτύξουν ολόπλευρα τις ικανότητες των παιδιών, να τα μάθουν να σκέφτονται, αλλά και τα ίδια τα παιδιά μαζί με τους γονείς τους είναι αναγκασμένοι να απαιτούν πιο γρήγορη εξειδίκευση, για να είναι ανταγωνιστικοί στις συνθήκες της αγοράς.
Το κεφάλαιο δεν απαιτεί άνθρωπο που να είναι ικανός να σκέφτεται, του είναι αναγκαίος ως εξάρτημα της μηχανής και όλοι θα πρέπει να προσαρμοσθούν προς αυτή την απαίτηση θυσιάζοντας την ίδια τους την ανάπτυξη.
Ο καπιταλισμός γενικά δε δημιουργεί συνθήκες για την ανάπτυξη της προσωπικότητας, τέτοιες συνθήκες στον καπιταλισμό θα ήταν ανοησία.
Η ιδέα της διαφοροποίησης προκλήθηκε από την ανάγκη σε εξειδικευμένη εργατική δύναμη, δηλαδή, από τις ανάγκες της καπιταλιστικής παραγωγής.
Ο Ένγκελς έγραφε:
«Εάν η αστική τάξη φροντίζει για την ύπαρξη των εργατών τόσο, όσο της είναι απαραίτητο, τότε δε θα πρέπει να εκπλησσόμεθα, εάν τους εκπαιδεύει μόνο σε τέτοιο βαθμό που να ανταποκρίνονται στα συμφέροντά της».
Στα αστικά σχολεία δίνεται προτεραιότητα στην προετοιμασία ειδικών, ικανών να εκτελούν αυστηρά ορισμένη εργασία.6
Είναι αναγκαίο να τονίσουμε ότι αυτή η κατάσταση καθορίζεται όχι από τις κακές προθέσεις της αστικής τάξης, και όχι άμεσα από αυτή την ίδια, αλλά από την ίδια την ύπαρξή της, την απληστία της, την τάση να καταπιέζει και τους κανόνες που έχει επιβάλει σε όλη την κοινωνία.
Συνεχίζεται με το 2ο Μέρος
Σημειώσεις:
[1]. Το κείμενο γράφτηκε το 2004 απότε εννοεί από το 1964 και μετά.
[2]. Κ. Μαρξ και Φρ. Ενγκελς, Έργα, τ. 6, σελ. 591.
[3]. Τη θετική σημασία αυτών των ντοκουμέντων υπεδείκνυε ακόμη ο Α. Σ. Μακαρένκο.
[4]. Σύμφωνα με τα σύγχρονα μέτρα, αυτός ο αριθμός είναι ασυνήθιστα υψηλός.
[5]. Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1998, σελ. 45.
[6]. Ανίκανους να σκέφτονται, να διανοούνται, αλλά ακριβώς ικανούς να εκτελούν την εργασία.
Δημοσιεύτηκε στο 4ο Τεύχος του 2004 της ΚΟΜΕΠ
