Φρίντριχ Ένγκελς: «Ο υιός που αρνήθηκε την τάξη του»
125 χρόνια από το θάνατο του μεγάλου θεωρητικού κι επαναστάτη
Πόσες φορές δεν έχετε δει το όνομα του Μαρξ να συνοδεύεται με κείνο του Ένγκελς; Κάποιοι θεωρούν ότι ο Φρίντριχ Ένγκελς είναι αδικημένος γιατί αναφέρεται συνέχεια δεύτερος.
Ποιος όμως ήταν ο σπουδαίος ρόλος του Ένγκελς στην θεωρητική, κι όχι μόνο, σκέψη του επιστημονικού σοσιαλισμού;
Τι ρόλο είχε στη διάσωση και ολοκλήρωση του σπουδαίου έργου που άφησε ατελείωτο πίσω του ο Μαρξ;
Με αφορμή τη συμπλήρωση 125 χρόνων από το θάνατο του μεγάλου θεωρητικού κι επαναστάτη, θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα.
Φρίντριχ Ένγκελς: «Ο υιός που αρνήθηκε την τάξη του»
Ο Φρίντριχ Ένγκελς γεννήθηκε στο Μπάρμεν (Βούπερταλ) της Ρηνανίας τις 28 Νοεμβρίου του 1820.
Ήταν γιος μεγαλοαστικής οικογένειας, ο πατέρας του ήταν εργοστασιάρχης σε κλωστοϋφαντουργία του Μάντσεστερ.
Φοίτησε στο κολέγιο της Βάδης κι έπειτα στο λύκειο της Έλμπερφελντ, αλλά υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει τις σπουδές επειδή ο πατέρας του ήθελε να αναλάβει τις επιχειρήσεις της οικογένειας. Δούλεψε έτσι για ένα χρόνο κοντά στον πατέρα του και μετά για τρία χρόνια σ’ ένα μεγάλο εμπορικό οίκο της Βρέμης.
Εκεί συνδέεται με έναν όμιλο ριζοσπαστών διανοουμένων, τη «Νέα Γερμανία» και συνεργάστηκε με το «Γερμανικό Τηλέγραφο». Έτσι άρχισε να μελετά τη γερμανική Φιλοσοφία κι ιδιαίτερα τα έργα του ιδεαλιστή Χέγκελ.
Την άνοιξη του 1841, ο Ένγκελς πήγε στο Βερολίνο, για να υπηρετήσει τη θητεία του και παρακολούθησε μαθήματα στο πανεπιστήμιο. Σύντομα προσχώρησε στους Νεοχεγκελιανούς, που προσπαθούσαν να βγάλουν επαναστατικά και αθεϊστικά συμπεράσματα από τη φιλοσοφία του Χέγκελ.
Το 1842, συνεργάστηκε με την «Εφημερίδα του Ρήνου», που διευθυντής της έγινε ο Καρλ Μαρξ.
Ο Ένγκελς δημοσίευσε την μπροσούρα «Ο Σέλιγκ και η αποκάλυψη», όπου υποβάλλει σε μια ολόπλευρη κριτική τις αντιδραστικές, μυστικιστικές αντιλήψεις του ιδεαλιστή φιλοσόφου Σέλιγκ.
Πηγαίνοντας στο Μάντσεστερ έρχεται σε επαφή με το εργατικό κίνημα της εποχής και τις σοσιαλιστικές ιδέες, όπως εκφράζονταν από το κίνημα των Χαρτιστών και τον ουτοπικό σοσιαλισμό του Ρόμπερτ Όουεν.
Εκεί, λόγω της πλήρης ανάπτυξης του καπιταλισμού, μελετά την κατάσταση της εργατικής τάξης της Αγγλίας.
Το 1844, ο Ένγκελς δημοσίευσε, στα «Γαλλογερμανικά Χρονικά» που διηύθυνε ο Μαρξ μια «Κριτική μελέτη πάνω στην Πολιτική Οικονομία». Ο Μαρξ χαρακτήρισε αυτό το άρθρο σαν αριστοτεχνική σκιαγράφηση μιας νέας Πολιτικής Οικονομίας.
Τον Αύγουστο, επιστρέφοντας Γερμανία, πέρασε από το Παρίσι για να δει τον Μαρξ. Εκεί γεννήθηκε μεταξύ των δύο ανδρών μια σπουδαία φιλία για την οποία ο Λένιν έγραψε πως ξεπερνάει:
«Όλους τους θρύλους, και τους πιο συγκινητικούς θρύλους των αρχαίων, τους σχετικούς με τη φιλία των ανθρώπων».[1]
Στο Παρίσι, Μαρξ και Ένγκελς γράφουν το «Η Αγία Οικογένεια», που καταφερόταν ενάντια στους Νεοχεγκελιανούς, βάζοντας τα θεμέλια της επαναστατικής υλιστικής αντίληψης για την ιστορία και την προοπτική του σοσιαλισμού.
Το 1845, ο Ένγκελς γυρίζει στη Γερμανία και δημοσιεύει το σπουδαίο έργο «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία».
Σ’ αυτό το έργο, σύμφωνα με τον Λένιν:
«Ο Ένγκελς απέδειξε πρώτος ότι το προλεταριάτο δεν είναι μόνον η τάξη που υποφέρει. […] Το προλεταριάτο, στους αγώνες του, θα βοηθήσει μόνο του τον εαυτό του».[2]
Την άνοιξη, ο Ένγκελς εγκαταστάθηκε στις Βρυξέλλες, όπου ζούσε κι ο Μαρξ. Γράφουν τη «Γερμανική Ιδεολογία», ασκώντας κριτική στη φιλοσοφία του Φόυερμπαχ, στις απόψεις των νεοχεγκελιανών και τον «αληθινό σοσιαλισμό», αντιδραστικό ιδεολογικό ρεύμα στη Γερμανία,
σύμφωνα με το οποίο δε χρειαζόταν η ανάπτυξη της ταξικής πάλης της εργατικής τάξης, υποχρεώνοντάς την έτσι στο συμβιβασμό.
Από το 1845 έως το 1847, ο Ένγκελς έζησε ανάμεσα σε Βρυξέλλες και Παρίσι, συνεχίζοντας τις επιστημονικές του μελέτες και την δράση του. Ήρθε σ’ επαφή με την οργάνωση «Ένωση Κομμουνιστών», που ήταν περισσότερο συνδικαλιστική παρά πολιτική.
Με τον Μαρξ συνεργάζονται δραστήρια για την προετοιμασία του Β’ Συνεδρίου της οργάνωσης, που έγινε πολιτικό κόμμα το 1847.
Η σημαντικότερη συμβολή τους ήταν η επεξεργασία του πρώτου στην ιστορία Προγράμματος προλεταριακού κόμματος, που έμεινε στην ιστορία ως «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος».
Όταν ξέσπασε στη Γαλλία η επανάσταση του 1848, ο Ένγκελς ακολουθεί τον Μαρξ στο Παρίσι, που τον είχαν εξορίσει από τις Βρυξέλλες.
Αρχές Απρίλη του 1848, άρχισε η επανάσταση στη Γερμανία. Ένγκελς και Μαρξ πηγαίνουν στην Κολωνία, όπου αναλαμβάνουν τη διεύθυνση της «Νέας Εφημερίδας του Ρήνου».
Εκεί εκδίδεται ένταλμα συλλήψεως εναντίον των συντακτών της «Νέας Εφημερίδας του Ρήνου», ο Ένγκελς φεύγει για τις Βρυξέλλες όπου συλλαμβάνεται, μπαίνει φυλακή κι εξορίζεται.
Το γεγονός αυτό οδήγησε την κόρη του Μαρξ, Ελεονόρα Μαρξ – Έβελινγκ, να παρατηρήσει πολύ εύστοχα ότι:
«Ποτέ δε γεννήθηκε σε τέτοιου είδους οικογένεια άλλος γιος που να έχει ξεστρατίσει τόσο».[3]
Τον Οκτώβρη φτάνει στο Παρίσι και από κει καταφεύγει στην Ελβετία και μόνο το Γενάρη του 1849 επιστρέφει στην Κολωνία.
Ύστερα από λίγο, αυτός και ο Μαρξ παραπέμπονται στη Δικαιοσύνη με την κατηγορία της:
«Προσβολής κατά του καθεστώτος».
Κατά τη δίκη, οι κατηγορούμενοι γίνονται κατήγοροι και το δικαστήριο αναγκάζεται να τους απαλλάξει.
Ο Ένγκελς παίρνει μέρος στην ένοπλη λαϊκή εξέγερση κι, όταν αυτή καταστέλλεται, περνάει στο ελβετικό έδαφος με τις τελευταίες επαναστατικές μονάδες. Έτσι, μετά από πρόσκληση του Μαρξ, πηγαίνει στο Λονδίνο.
Ο Ένγκελς γενικεύει την πείρα της επαναστατικής περιόδου του 1848-1849 στη Γερμανία σε δύο έργα του, «Ο πόλεμος των χωρικών στη Γερμανία», που δημοσιεύτηκε το 1850, και «Επανάσταση και Αντεπανάσταση στη Γερμανία» (1851-1852).
Σ’ αυτό το έργο του, ο Ένγκελς στρέφει την προσοχή του στη μελέτη των ζητημάτων της ένοπλης εξέγερσης.
Το Νοέμβρη του 1850 εγκαθίσταται στο Μάντσεστερ, ασχολείται και πάλι μ’ αυτό το «καταραμένο εμπόριο», για να μπορεί να βοηθάει οικονομικά τον Μαρξ.
Στο διάστημα της παραμονής του στο Μάντσεστερ, ο Ένγκελς έγραψε πολλά σχετικά με τα στρατιωτικά θέματα.
Ο Λένιν θεωρούσε τον Ένγκελς ένα μεγάλο εμπειρογνώμονα στα στρατιωτικά ζητήματα. Δεν είναι τυχαίο ότι του έδωσαν το προσωνύμιο «Στρατηγός».
Μέσα στους κόλπους της Α’ Διεθνούς, ο Ένγκελς κι ο Μαρξ αγωνίζονται ενάντια στους Προυντονιστές, στους Μπακουνιστές και τους άλλους εχθρούς της Διεθνούς.
Το φθινόπωρο του 1870, ο Ένγκελς εγκαθίσταται στο Λονδίνο, όπου εκλέγεται μέλος του Γενικού Συμβουλίου της Α’ Διεθνούς.
Μετά τη διάλυση της, ο Μαρξ κι ο Ένγκελς εξακολουθούν να παρακολουθούν και να συμμετέχουν δραστήρια στο εργατικό κίνημα, με πρωταρχικό ζήτημα την πάλη ενάντια στα οπορτουνιστικά ρεύματα μέσα στο εργατικό κίνημα.
Την εποχή εκείνη, έγραψε τα άρθρα ενάντια στον Ντύρινγκ, που το 1877-1878, συγκεντρώθηκαν και δημοσιεύτηκαν σε βιβλίο με τον τίτλο «Αντι-Ντύρινγκ».
Αυτό το έργο, είναι μια συντομογραφία του μαρξισμού με τα τρία συστατικά του μέρη, Φιλοσοφία, Πολιτική Οικονομία, Επιστημονικός Σοσιαλισμός.
Ταυτόχρονα ασχολείται με τη μελέτη των Φυσικών Επιστημών και των Μαθηματικών. Τα αποτελέσματα αυτής της προσπάθειας βρίσκονται συμπυκνωμένα στο περίφημο έργο του «Διαλεκτική της Φύσης».
Μετά το θάνατο του Μαρξ, ο Ένγκελς αναλαμβάνει να εκδώσει τον 2ο και 3ο τόμο του «Κεφαλαίου», που ο Μαρξ δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει. Ο 2ος τόμος κυκλοφόρησε το 1885 και ο 3ος με δικές του συμπληρώσεις το 1894.
Την ίδια περίοδο, έγραψε την «Καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους».
Το 1888 κυκλοφόρησε το βιβλίο του «Λουδοβίκος Φόυερμπαχ και το τέλος της γερμανικής κλασικής φιλοσοφίας». Έργο που δίνει ολοκληρωμένα τη μαρξιστική αντίληψη για το Διαλεκτικό και Ιστορικό Υλισμό.
Σε διάφορα γράμματά του εκείνη την περίοδο, ο Ένγκελς καταπιάνεται με το θέμα της αλληλοεπίδρασης της βάσης και του εποικοδομήματος και φανερώνει τις ειδικές συνθήκες ανάπτυξης της ιδεολογίας (Φιλοσοφία, Θρησκεία, Τέχνη), χωρίς συσχετισμό με την οικονομία,
κατακρίνει τους «μαρξιστές!», που, παίρνοντας μερικά γενικά πασαλείμματα από τον Ιστορικό Υλισμό, δεν κάνουν τον κόπο να μελετήσουν στις λεπτομέρειές τους τα συγκεκριμένα περιστατικά της ιστορίας.
Από την αρχή της πολιτικής του δράσης έως το τέλος της ζωής του, ο Ένγκελς υπήρξε ένας φλογερός μαχητής της επανάστασης, ο αναμφισβήτητος αρχηγός και οδηγός του διεθνούς προλεταριάτου.
Πολέμησε αδυσώπητα τον οπορτουνισμό μέσα στο πνεύμα των εργατών, ξεσκέπαζε με θάρρος κι έκρινε με αυστηρότητα τα σφάλματά τους, προσανατόλιζε τη δράση τους προς τον επαναστατικό δρόμο.
Φρίντριχ Ένγκελς: «Ο υιός που αρνήθηκε την τάξη του»
Ο Λένιν υπογράμμιζε πως ο μαρξισμός δεν μπορεί να κατανοηθεί ολοκληρωτικά, χωρίς να υπολογίζονται η συμβολή και όλα τα έργα του Φρίντριχ Ένγκελς:
«Έπειτα από το θάνατο του Μαρξ, ο Ένγκελς υπήρξε ο αδιαφιλονίκητος σύμβουλος και οδηγός των σοσιαλιστών της Ευρώπης».[4]
Βεβαίως, ο Ένγκελς, αν και συνδημιουργός της επιστημονικής κοσμοθεωρίας του προλεταριάτου, είχε διαφορετική άποψη.
Έτσι με σεμνότητα και μετριοφροσύνη, έγραψε:
«Ας μου επιτραπεί μία προσωπική διασάφηση. Τελευταία, μίλησαν πολλές φορές για τη συμβολή μου σ’ αυτήν τη θεωρία, κι έτσι δεν μπορώ να μην πω εδώ τα λίγα εκείνα λόγια που εξαντλούν το ζήτημα.
Δεν μπορώ ούτε ο ίδιος να αρνηθώ ότι πριν, και στο διάστημα της 40χρονης συνεργασίας μου με τον Μαρξ, έχω κι εγώ κάποιο ανεξάρτητο μερτικό στο θεμέλιωμα της θεωρίας και ιδιαίτερα στην επεξεργασία της.
Όμως, το μεγαλύτερο μέρος από τις κατευθυντήριες βασικές ιδέες, ιδιαίτερα στον οικονομικό και ιστορικό τομέα και ειδικά στην τελική τους αυστηρή διατύπωση, ανήκουν στον Μαρξ.
Εκείνο που πρόσφερα εγώ, αν εξαιρέσουμε, βέβαια, μερικούς ειδικούς κλάδους, μπορούσε βέβαια να το ‘χει κάνει ο Μαρξ χωρίς εμένα.
Ό,τι έδωσε ο Μαρξ, δε θα το κατάφερνα εγώ μοναχός. Ο Μαρξ στεκόταν πιο ψηλά, έβλεπε πιο μακριά και το βλέμμα του αγκάλιαζε περισσότερα και ταχύτερα από όλους εμάς τους άλλους.
Ο Μαρξ ήταν μεγαλοφυΐα, εμείς οι άλλοι, πολύ – πολύ, να ‘μασταν ταλέντα. Χωρίς αυτόν, η θεωρία δε θα ήταν σήμερα καθόλου αυτή που είναι. Γι’ αυτό δίκαια φέρνει το όνομά του».[5]
Ο Φρίντριχ Ένγκελς έφυγε από την ζωή, σαν σήμερα, πριν από 125 χρόνια στις 5 Αυγούστου του 1895.
Σημειώσεις:
[1]. Λένιν: «Καρλ Μαρξ – Φρίντριχ Ένγκελς».
[2]. Στο ίδιο.
[3]. «Στρατηγός, Αναμνήσεις για τον Ένγκελς» εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή».
[4]. Λένιν: «Καρλ Μαρξ – Φρίντριχ Ένγκελς».
[5]. Ένγκελς: «Ο Λουδοβίκος Φόυερμπαχ και το τέλος της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας».
Με στοιχεία από Ριζοσπάστη
